«Әлихан Бөкейхан» балеті
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2 бөлімді балет
Либретто
Пролог
Екеуіне де ортақ болған Тоқырауын өзенінің бойында қазақтың «қырағы, қия жазбас, екі сұңқары» – Әлихан Бөкейханов пен Шоқан Уәлихановтың символикалық кездесуі. Шоқан Әлиханға бұрама қағаз – ағартушылықтың символын, яғни ұлт болашағы үшін күресетін қазақ интеллегенциясының басты қаруын табыстайды.
БІРІНШІ БӨЛІМ
Сурет 1. «Туземец»
Санкт-Петербург. Дәрісханада студенттер тапсырма орындап жатыр. Әлихан аса білімдарлығымен көзге түсіп, білген-түйгенін ортаға салады. Оқытушы танымал ғалым Половцевты шәкірттерімен таныстыра келіп, оның экспедицияға студент таңдап жүргенін мәлім етеді. Әлихан таңдалғандардың қатарына кірмейді. Алайда туған елінің тарихын іргелі түрде зерттеп, жұмысын тоқтатпайды. Қағазға басылған көсемсөздің пәрменділігі – тарихи әділетсіздікке қарсы бағытталған негізгі қару, Әлихан соны қазақ бостандығы үшін қолдана бастайды.
Сурет 2. «Читатель»
1896 жыл, Омбы. «Степной край» газетінің редакциясы. Әлихан Яков Севостьяновпен танысады. Құрбыларымен еріп келген Севостьяновтың қызы Ольга редакцияға кіреді. Бір қарағаннан биязы болып көрінген қыздың мінез мықтылығы Әлиханды таң қалдырады. Екі жастың арасында махаббат сезімі оянады. Яков осындай күйеу баланы аңсап жүрсе де, олардың қосылуына қарсы. Себебі Әлихан басқа ұлт өкілі. Әкесі екі жастың алдында соқпалы, соқтықпалы жол тұрғанын сезеді, алайда ақыры батасын береді.
Сурет 3. «Статистик»
1903 жыл. Орыс земство статистигі Федор Щербинаның экспедициясы. Бұл сапардың басты мақсаты – украин казактары, орыс шаруалары мен басқа халықтардың далалы аймақтарға жаппай жер аударуы бойынша статистикалық мәлімет жинау.
Экспедицияға қатысқан Әлихан Бөкейхановтың көз алдында жанына жақын ауыл көрінісі. Ел еш уайымсыз жаз мезгілін қуана қарсы алуда. Кенеттен соққан қатты дауыл той-думанды жоқ қылып, халықты еркіндігі мен тыныштығынан айырады. Ауылда алғаш келімсектер пайда болады. Қазақтар көрген азап – Әлиханның өмірлік трагедиясы, қасіреті.
Сурет 4. «А. Б.»
В 1905 жыл, Мәскеу. Әлихан Бөкейханов қазақтардың құқығы тапталып жатқанына наразылық танытып, Земство мен қалалық қайраткерлер съезінде бұл әділетсіздікке шек қоюды талап етеді. Белсенді саяси қайраткердің соңынан полицияның қатаң бақылауы қойылады. Қамау мен тұтқын Әлихан өмірінің бөлшегіне айналады. Оған күш-қуат беретін идеясына деген сенім мен жақындары Ольга, қызы Зейнеп (Лиза), ұлы Өкітайдың (Сергей) махаббаты.
Бір кезде баз біреулердің есік қаққаны отбасы мүшелерінің жанына үрей туғызады. Күйеуі қайта тұтқынға алынады деп ойлаған Ольга балаларын ертіп, басқа бөлмеге кетеді. Бақыттарына орай, бұл Әлиханның жақын достары, рухани серіктері Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов екен. Байтұрсынов «Қазақ» газетін жарыққа шығару турасындағы ойларымен бөліседі, ал 1913–1918 жылдар аралығында шығып тұрған бұл басылым қазақ интеллигенциясының рупорына, демократияның арман-мұраттарына жетелейтін құралға айналды.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Сурет 1. «V»
1917 жыл, Ақпан революциясы. Көтеріліске үміт артқан жұмысшы-шаруалардың ұмтылысы зор, алайда Бөкейханов пен оның жақтастары билікке жаңа келгендер бұратана халыққа территориалды ұлттық автономия құруға жол бермейтінін жақсы түсінеді. Осылайша тәуелсіз мемлекет құруға шешім қабылдайды.
1917 жылдың желтоқсаны. Бүкіл қазақтардың II құрылтайы. Жоғарғы билік органы «Алаш Орда» уақытша халық кеңесі өз төрайымы болып Бөкейхановты тағайындайды. Делегаттар бек қуанышты.
Ендігі кезекте ел тәуелсіздігін сақтап қалу. Бүлік шығарудың қажеті жоқ, бастысы, тіл мен мәдениет сияқты мұраттардың көмегімен қараңғы халықты ояту. Алашордашылар ағартушылық жұмысқа кіріседі.
Бөкейханов пен оның серіктестері пролетариат диктатурасына қарсы шығып, мемлекеттігін сақтап қалуға қадам жасағандарын көріп отырған кеңес үкіметі оларды қуғын-сүргінге ұшыратып, тұтқындай бастайды.
Сурет 2. «Байқаушы»
1920 жылдар. Мәскеу. Абақты. Бөкейханов халқының мұң-мұқтажы үшін күресе келіп, қазақ елінің азапты тағдырына налиды.
Тұтқынның көз алдында өмірінің драмалық суреттері зымырап өтуде: сүйіктісі Ольгадан айырылуы, кезінде ол жинап сақтаған Әлиханның бар еңбегі жетім қалған Зейнеппен Өкітайдың көз алдында жойылғаны, балалардың үрейі.
Талықсып қалған Әлиханға Ольганың аруағы келеді. Соңғы биінде екі ғашық жүрек бір-бірімен мәңгілікке қош айтысады.
Сурет 3.«Қыр баласы»
Әлиханның көз алдында 1930 жылдардағы «Ұлы жұттың» зұлмат кезеңі. Ашаршылық салдарынан халық туған жерін тастап, алапат аштықтан көз жұмады. Алашордашылар бұнымен енді күресе алмас – қамауға алынғандар дәрменсіз.
Күзетші келіп, өлім жазасына кесу үкімін орындайды...
1937 жылдың 27 қыркүйек айында Бөкейханов «террорлық ұйымға» қатысқаны үшін сотталып, өлім жазасына кесіледі. Дәл сол күні қазақ елі Алаш көсемінен айырылады.
Сурет 4 .«Алашұлы»
Жарты ғасырдан соң 1989 жылы Әлихан Бөкейханов патриот, әрі еліміздің тәуелсіздігі үшін күрескен азамат ретінде ақталды.
Алаш көсемінің зор еңбегі бүгінгі қазақ жастарының есінде мәңгілік сақталмақ, ал оның «...найзаның ұшымен билікке жетуге болады, алайда қара бұқараның рухын өлтіруге, ұлы мұраттарын тартыпалу мүмкін емес» деген сөздері ешқашан мәнін жоғалтпас.
∗Мұнда және келесі суреттер бүркеншік есіммен атанған. Әлихан Бөкейханов патша күзетінің, кейін ІІХК агенттерінің қуғынына түспес үшін мақалаларын: «Туземец», «Читатель», «Статистик», «А.Б.», «V» («Victoria» - «Жеңіс»), «Қыр баласы», «Байқаушы» атынан жариялаған.
Либретто авторы: Ә. Мусинова
Аударған: Ә. Сембай
Қойылым басталмас бұрын тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелді мен балет авторы Орынгүл Нұржанқызының пікірлері берілді.
- Сипаттамасы
- Пікірлер
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2 бөлімді балет
Либретто
Пролог
Екеуіне де ортақ болған Тоқырауын өзенінің бойында қазақтың «қырағы, қия жазбас, екі сұңқары» – Әлихан Бөкейханов пен Шоқан Уәлихановтың символикалық кездесуі. Шоқан Әлиханға бұрама қағаз – ағартушылықтың символын, яғни ұлт болашағы үшін күресетін қазақ интеллегенциясының басты қаруын табыстайды.
БІРІНШІ БӨЛІМ
Сурет 1. «Туземец»
Санкт-Петербург. Дәрісханада студенттер тапсырма орындап жатыр. Әлихан аса білімдарлығымен көзге түсіп, білген-түйгенін ортаға салады. Оқытушы танымал ғалым Половцевты шәкірттерімен таныстыра келіп, оның экспедицияға студент таңдап жүргенін мәлім етеді. Әлихан таңдалғандардың қатарына кірмейді. Алайда туған елінің тарихын іргелі түрде зерттеп, жұмысын тоқтатпайды. Қағазға басылған көсемсөздің пәрменділігі – тарихи әділетсіздікке қарсы бағытталған негізгі қару, Әлихан соны қазақ бостандығы үшін қолдана бастайды.
Сурет 2. «Читатель»
1896 жыл, Омбы. «Степной край» газетінің редакциясы. Әлихан Яков Севостьяновпен танысады. Құрбыларымен еріп келген Севостьяновтың қызы Ольга редакцияға кіреді. Бір қарағаннан биязы болып көрінген қыздың мінез мықтылығы Әлиханды таң қалдырады. Екі жастың арасында махаббат сезімі оянады. Яков осындай күйеу баланы аңсап жүрсе де, олардың қосылуына қарсы. Себебі Әлихан басқа ұлт өкілі. Әкесі екі жастың алдында соқпалы, соқтықпалы жол тұрғанын сезеді, алайда ақыры батасын береді.
Сурет 3. «Статистик»
1903 жыл. Орыс земство статистигі Федор Щербинаның экспедициясы. Бұл сапардың басты мақсаты – украин казактары, орыс шаруалары мен басқа халықтардың далалы аймақтарға жаппай жер аударуы бойынша статистикалық мәлімет жинау.
Экспедицияға қатысқан Әлихан Бөкейхановтың көз алдында жанына жақын ауыл көрінісі. Ел еш уайымсыз жаз мезгілін қуана қарсы алуда. Кенеттен соққан қатты дауыл той-думанды жоқ қылып, халықты еркіндігі мен тыныштығынан айырады. Ауылда алғаш келімсектер пайда болады. Қазақтар көрген азап – Әлиханның өмірлік трагедиясы, қасіреті.
Сурет 4. «А. Б.»
В 1905 жыл, Мәскеу. Әлихан Бөкейханов қазақтардың құқығы тапталып жатқанына наразылық танытып, Земство мен қалалық қайраткерлер съезінде бұл әділетсіздікке шек қоюды талап етеді. Белсенді саяси қайраткердің соңынан полицияның қатаң бақылауы қойылады. Қамау мен тұтқын Әлихан өмірінің бөлшегіне айналады. Оған күш-қуат беретін идеясына деген сенім мен жақындары Ольга, қызы Зейнеп (Лиза), ұлы Өкітайдың (Сергей) махаббаты.
Бір кезде баз біреулердің есік қаққаны отбасы мүшелерінің жанына үрей туғызады. Күйеуі қайта тұтқынға алынады деп ойлаған Ольга балаларын ертіп, басқа бөлмеге кетеді. Бақыттарына орай, бұл Әлиханның жақын достары, рухани серіктері Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов екен. Байтұрсынов «Қазақ» газетін жарыққа шығару турасындағы ойларымен бөліседі, ал 1913–1918 жылдар аралығында шығып тұрған бұл басылым қазақ интеллигенциясының рупорына, демократияның арман-мұраттарына жетелейтін құралға айналды.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Сурет 1. «V»
1917 жыл, Ақпан революциясы. Көтеріліске үміт артқан жұмысшы-шаруалардың ұмтылысы зор, алайда Бөкейханов пен оның жақтастары билікке жаңа келгендер бұратана халыққа территориалды ұлттық автономия құруға жол бермейтінін жақсы түсінеді. Осылайша тәуелсіз мемлекет құруға шешім қабылдайды.
1917 жылдың желтоқсаны. Бүкіл қазақтардың II құрылтайы. Жоғарғы билік органы «Алаш Орда» уақытша халық кеңесі өз төрайымы болып Бөкейхановты тағайындайды. Делегаттар бек қуанышты.
Ендігі кезекте ел тәуелсіздігін сақтап қалу. Бүлік шығарудың қажеті жоқ, бастысы, тіл мен мәдениет сияқты мұраттардың көмегімен қараңғы халықты ояту. Алашордашылар ағартушылық жұмысқа кіріседі.
Бөкейханов пен оның серіктестері пролетариат диктатурасына қарсы шығып, мемлекеттігін сақтап қалуға қадам жасағандарын көріп отырған кеңес үкіметі оларды қуғын-сүргінге ұшыратып, тұтқындай бастайды.
Сурет 2. «Байқаушы»
1920 жылдар. Мәскеу. Абақты. Бөкейханов халқының мұң-мұқтажы үшін күресе келіп, қазақ елінің азапты тағдырына налиды.
Тұтқынның көз алдында өмірінің драмалық суреттері зымырап өтуде: сүйіктісі Ольгадан айырылуы, кезінде ол жинап сақтаған Әлиханның бар еңбегі жетім қалған Зейнеппен Өкітайдың көз алдында жойылғаны, балалардың үрейі.
Талықсып қалған Әлиханға Ольганың аруағы келеді. Соңғы биінде екі ғашық жүрек бір-бірімен мәңгілікке қош айтысады.
Сурет 3.«Қыр баласы»
Әлиханның көз алдында 1930 жылдардағы «Ұлы жұттың» зұлмат кезеңі. Ашаршылық салдарынан халық туған жерін тастап, алапат аштықтан көз жұмады. Алашордашылар бұнымен енді күресе алмас – қамауға алынғандар дәрменсіз.
Күзетші келіп, өлім жазасына кесу үкімін орындайды...
1937 жылдың 27 қыркүйек айында Бөкейханов «террорлық ұйымға» қатысқаны үшін сотталып, өлім жазасына кесіледі. Дәл сол күні қазақ елі Алаш көсемінен айырылады.
Сурет 4 .«Алашұлы»
Жарты ғасырдан соң 1989 жылы Әлихан Бөкейханов патриот, әрі еліміздің тәуелсіздігі үшін күрескен азамат ретінде ақталды.
Алаш көсемінің зор еңбегі бүгінгі қазақ жастарының есінде мәңгілік сақталмақ, ал оның «...найзаның ұшымен билікке жетуге болады, алайда қара бұқараның рухын өлтіруге, ұлы мұраттарын тартыпалу мүмкін емес» деген сөздері ешқашан мәнін жоғалтпас.
∗Мұнда және келесі суреттер бүркеншік есіммен атанған. Әлихан Бөкейханов патша күзетінің, кейін ІІХК агенттерінің қуғынына түспес үшін мақалаларын: «Туземец», «Читатель», «Статистик», «А.Б.», «V» («Victoria» - «Жеңіс»), «Қыр баласы», «Байқаушы» атынан жариялаған.
Либретто авторы: Ә. Мусинова
Аударған: Ә. Сембай
Қойылым басталмас бұрын тарихшы, профессор Мәмбет Қойгелді мен балет авторы Орынгүл Нұржанқызының пікірлері берілді.