– Бұл«Дұрыс сөйлейік!» атты  аудиобағдарламалар циклі. Біз ары қарай жалғастырамыз. Енді біз көптеген мәселелерге тоқталдық. Көптеген сөздердің дұрыс айтылуын айттық. Әрбір цикл сайын. Енді біз сөз ішіндегі дыбыс өзгерістерінің заңдылықтарына тоқталсақ. Қандай заңдылықтары бар, қандай ерекшеліктері бар? Бір мысалдармен ерекше, көбіне көп айтылып жүрген, тоқталып өтсеңіз.

– Алдыңғы курстарда біз қазақ сөздерінің нормасын, қазақ сөзінің ішіндегі дыбыстық өзгерістер туралы айттық, бірақ енді қарапайым тыңдармандар үшін, ол бір жүйесіз құбылыс болып көрінуі мүмкін. Бұның бәрін біз қайдан білеміз дегенде, негізгі заңдылықтарды білсеңіз, сіз сол заңдылықтарға сүйене отырып, қазақтың сөзін дұрыс айта аласыз. Ол негізгі заңдылықтар өзі азғантай ғана. Ең бірінші қазақтың сөзі сингармонизм заңына бағынады. Яғни сіздің сөзіңіз, не тұтастай жуан болып айтылады, не тұтастай жіңішке болып айтылады. Тіпті біздің қазір айтып жүрген қазақ тіліндегі араб тілінен енген сөздердің бір бөлігі жуан, бір бөлігі жіңішке айтылады деген қағидамыздың өзі де дұрыс емес. Шын мәнінде, араб тілінен енген бір бөлігі жуан, бір бөлігі жіңішке болып жазылатын сөздердің өзі де, не біртұтас жуан, не біртұтас жіңішке айтылады. Мысалы, құрмет десеңіз, қ жіңішке болады, ұ-ңыз ү болып айтылады, қүрмет деп барлығы жіңішке болып айтылады. Бірақ жазған кезде сіз оны құрмет деп жазасыз. Қ дыбысының өзі жіңішке боп тұр. Сонда қ дыбысы тек қана жуан сөздерде кездеседі деп айтамыз. Дегенмен алдыңғы жіңішке буынның әсерімен қ-ның өзі жіңішке айтылуы мүмкін. Мысалы, майсөк деген, алдыңғы бағдарламаларда келіп жүрген мысал. Онда да сөк деген сөз жіңішке болған себепті май деген сөзді де жіңішкертіп, мәйсөк боп кетіп тұр.

– Бізге көбінде көп айтады ғой: «әжелер сияқты сөйлемеңдерші осы»-деп.

– Жоқ! Өте дұрыс! Сингармонизмге бағынады. Сингармонизм ол күшті заң. Кез келген сөзді не жуан айтасыз, не жіңішке айтасыз. Бұл – бірінші ережесі. Енді қандай тағы заңдылық бар десеңіз? Екінші заңдылық, алдыңғы аудиокурста айтқан ол – еріндік сингармонизм. Еріндік сингармонизм – сөздің басында еріндік дыбыс тұрып, сөздің екінші, үшінші буынында қысаң дыбыстар тұрса және жартылай ашық е дыбысы тұрса, олар еріндік боп айтылады. Бұл екінші заңдылық. Енді үшінші заңдылығымыз, ол дауыссыз дыбыстарға байланысты. Көрші тұрған дауыссыз дыбыстар, яғни сөздің ішінде, түбір мен жалғаудың ортасында екі дауыссыз қатар келіп қалуы мүмкін. Мысалы, аттар дегендегі тт немесе ақ үй дегендегі... Ақ үй десеңіз, дауыссыз бен дауысты қатар келіп тұр. Осындай құбылыстар да екі дауыссыз қатар келгенде, дауысты мен дауыссыз қатар келгенде, яғни түбір мен қосымшаның жігінде дауыссыз дыбыстар түрлі өзгерістерге ұшырайды. Оның заңдылығы біреу-ақ, дауыссыз дыбыстар қатаңдығы, ұяңдығы жағынан бір-біріне ұқсауға тырысады. Не болмаса ұяң дыбыс қатаңданады, не болмаса қатаң дыбыс ұяңданады. Ал енді дауысты дыбыстардың әсерімен дауыссыз дыбыстардың көбі ұяңданады. Яғни қатаң дыбыстар  ұяң дыбыс болып айтылады. Мысалы, ақ үй дегенде, ақ үй деп айтпайсыз, ағүй деп айтасыз.

– Мысалы, тағы қандай мысал бар?

– Ағүй мысалы, ағешкі енді ол тіркес, мысалы, ақ ірімшік деген тағамы бар қазақтың. Онда да ғ айтылады. Одан кейін мысал, күрделі сөздер біріккен сөздер болатын болса, бұл дауыссыз дыбыстарға қатысты бір  заңдылық. Енді дауысты дыбыстарға қатысты сөздің ара-жігіндегі тағы бір құбылыс бар. Дауысты дыбыстарға қатысты. Ол дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуы. Мысалы, алмаағаш бұл термин, алма ағаш бірге жазылады. Екі а жазылады, бірақ айтқан кезде алмағаш деп айтылады. Екі  а-ның біреуі түсіп қалады. Қара өрік ол да термин ол бір өсімдіктің атауы. Қарөрік деп айтылады. Сарыағаш дегенде де дәл солай.

– Алматы ше?

– Алматы Алматы деп жазылады. Ол жерде ешқандай екі дауыстының қатысы жоқ.

– Кезінде Алма-ата деп айттық қой.

– Жоқ, ол орыс тілінен келген атау. Бұл жерде ешқандай да...

– Алматы боп қала береді дейсіз ғой?

– Ол Алматы деген, алма деген сөзге -ты деген жұрнақ жалғануы арқылы жасалған топоним. -Ты деген бұл сын есім жасайтын жұрнақ. Қазіргі кезде мысалы, бала-лы, үй-лі дегендегі -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті осының варианттары. Балалы, үйлі, баранды дегендегі варианттар. Осы көне формасы. Мысалы, қазіргі тілдің заңдылығы бойынша, дауысты дыбыстан кейін -лы жалғанады. Егер дұрыс қазіргі замани тұрғысынан айтсақ, Алмалы ғой...

– Иә, Алмалы ғой. Бірақ қоюға ыңғайсызданып отырмын.

– Бірақты болатын себебі ол көне жұрнақ. Осындай формадағы топонимдер бізде көп: Өлеңті деген бар, Шідерті деген бар. Енді қазіргі тілдің заңымен айтсақ, Өлеңді, Шідерлі болу керек. Бірақ ол көне форма. Бұның өзі Алматының өте көне топоним екенін дәлелдейді.

– Рақмет!