– Бұл «Дұрыс сөйлейік!» аудиобағдарламалар циклі. Біз ары қарай жалғастырамыз. Анар ханым, енді жеке сөздердің айтылу нормаларына тоқталсақ, бұл да өте қажетті дүние қазіргі таңда. Өте қажет!

– Біз осы алдыңғы бір курсымызда айттық қой деймін, бүкіл жеке сөздердің айтылу нормасын сіздер орфоэпиялық сөздіктен таба аласыздар деп, енді бүкіл деп артық айтып жіберген шығармын. Бірақ қазіргі әдеби тілдегі көп сөздің айтылу нормасын таба аласыздар. Дегенмен де осы бағдарламаны пайдаланып айтарым, қазіргі кезде жастардың арасында, әсіресе қала жастарының арасында, біздің көтеріп отырған проблемаларымыздың бәрі қала жастарының арасында. Ауылдан келген жастардың тілінде бұндай нормадан ауытқушылық өте сирек кездеседі. Сол проблеманы айтсақ деп отырмыз. Мысалы, жеке сөздерді айтқан кезде, бір теріс құбылыс бар. Ол орыс тілінің әсерімен қазақ тіліндегі дыбыстарды дұрыс айтпау. Бұны енді ғылымда интерференция дейді. Бұған енді бір аудиокурсымыз арнайы дайындалады алдағы уақытта. Дегенмен де алға шығып кетіп, осы интерференцияның кесірінен болған дұрыс сөйлемеудің бір мысалдарын келтірейік. Қазіргі кезде отбасы деп сөйлейді. Одыбасы деп. Анау б дыбысы ұяң болғандықтан, от дегендегі қатаң т-ны ұяң қылдырып д қылдырады. Бұны енді, ғылым тілімен айтсақ, регрессивті ассимиляция дейді. Яғни кейінгі тұрған дыбыстың алдыңғы тұрған дыбысқа еткен әсері. Регрессивті ассимиляция қазақ тілінде бар. Бірақ ол белсенді емес. Ал орыс тілінде ол өте белсенді. Қазақ тілінде керісінше прогрессивтік ассимиляция белсенді. Яғни алдында тұрған дыбыс кейінгі тұрған дыбысты өзіне бағындырады. Сондықтан одыбасы емес...

– Отпасы.

– Дұрыс айтасыз, отпасы болу керек. Т мен п екеуі де, б дыбысы т-ның әсерінен қатаңданып айтылады. Осындай процестер сөйлеу барысында, ауызша сөз кезінде, тіпті тісқаққан журналистеріміздің кейбір сөздерінде кездесіп қалады. Мысалы, көптеңгейлі деп айтып қалады. Көпдеңгейлі болу керек. Сонан кейін тағы да мына о. О деген бағана, біз алдындағы курсымызда, дыбыстардың сыры дегенде осы мәселені айтпай кеттік. Қазақтың о-сы мен орыстың о-сы бірдей емес. Орыс тіліндегі о фонемасы негізгі дыбысы. Сөздің ішінде екпіннің қатысына қарай, екпін түспесе а сияқты айтылады. Екпін түспеген жерлерде о жазамыз, бірақ а сияқты айтылады. Осыны әкеледі де, интерференцияның әсерімен енді орыс сөздерінің процестерін қазақ сөзіне әкеп салады да, мысалы, Отанды Атан дейді, Олжасымызды Алжас дейді. Осындай құбылыстарымыздан сақ болуымыз керек. Сонда жеке сөздердің нормасы дегенде, осы бір құбылысты дыбыстық модификация дейді, дыбыстардың бірін-бірі жақсы көруі, бірін-бірі өздеріне қарай икемдеп алуы деген процестерді біз жақсы білуіміз керек. Тілді үйренем деушілер, тілді үйреніп жүргендер, тілді білетіндердің өздері де осыған анда-санда зер салып қоюы керек. Мысалы, дүйсенбі, сейсенбі, бейсенбі деп, тіпті осындай н мен б-ның тіркесі келген жерлерде, қазақ тілінде сөйлеушілердің өзі де өстіп қолданып жатады. Бірақ б тұрған жерде, оның алдында тұрған н әрқашанда б-ға ұқсап, б қос ерін дыбыс, екі ерініміз бірге жабысады. Н-да б-ға ұқсаймын деп, ол да қос ерін м-ға айналады. Сембі, жексембі, дүйсембі деп айту керек.

– Анар ханым, енді мысалдар көп қой. Тағы бір мысалдар айтып жіберсеңіз. Нақтылап кету үшін.

– Енді бір ерекше мысал, әншілердің тілінен көп кездестіреміз. Қазіргі біздің әншілеріміз махаббат туралы жырлағанды жақсы көреді ғой.

– Иә.

– Сондағы ең көп қолданатын сөз жүрек туралы айтсақ...

– Журек дей ме?

– Иә, соны журек дейді. Дұрыс таптыңыз. «Журек, журегім, журегіммен егіз бе еді?!» – дейді. Оның бәрін қазақша сөйлейтін адам, қазақ сөзін тыңдап үйренген құлақ ешқандай құрышын қандыра алмайды.

– Сондай үрдісті бір әнші қалыптастырып кетті-ау деймін. Барлығы дерлік журек деп кетті де, бір ерекше естілетін шығар деп.

– Бұл құлаққа түрпідей тиеді. Бұл немен байланысты? Бұл қазақ сөзінің айтылу нормасындағы бір құбылыс сингармонизм мен соның ішіндегі еріндік сингармонизммен байланысты. Яғни қазақ сөзінің бірінші буынында еріндік дыбыстар қолданылса, екінші буынында тұрған е, ы, і дыбыстары олар да еріндікке айналады. Мысалы жүрөк болады. Жүрөгүм, жүрөгүммөн егіз бе еді?! Айтатынымыз осы. Одан кейін тағы да бір мысал келтірейін жұлдыз деген сөзде де жұлдыз емес жұлдұз.

– Жұлдұз ұ боп кетеді.

– Иә, ұ боп кетеді. Еріндік сингармонизм, бірақ бұны жазуда біз көрсетпейміз. Өйткені бұл біздің тілімізде қырғыз тіліндегідей мағына ажырататын деңгейдегі құбылыс емес. Бізде ол тек айтылудағы орфоэпиялық норма саналады.

– Жұлдұз, құндұз иә?

– Иә,жұлдұз, құндұз бірінші буында көрінеді де, үшінші буында әлсірей бастайды. Мысалы, көбөлөктөрүмүзгө деп айтпаймыз.

– Қырғызша айтып жатқан сияқты.

– Иә, бірінші, екінші буында көбөлөк деп айтамыз да, ары қарай ол қайтадан езулікке айналып кете береді. Көбөлөктерімізге...

– Жақсы, рақмет!