– Бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты аудиобағдарламалар циклі. Біз әңгімемізді жалғастырамыз. Бізде сұрақ өте көп, Анар ханым жауап беруге дайын. Анар ханым, енді қысқа нақты қояйын, соны ары қарай тарқатып, алып кетсек. Ауызша және жазбаша сөз нормаларына тоқталсақ. Тереңірек түсіндіріп өтсек осыны тыңдармандарымызға.

– Өте жақсы сұрақ! Норма деген сөз әдеби тілге қатысты. Кез келген тіл, ол мықты тіл болу үшін, ол жалпыхалықтық тіл болу үшін, ұлттық тіл болу үшін, бір шағын ғана этникалық топтың тілі болып қалмауы үшін оның әдеби тілі болу керек.

– Иә, әрине!

– Ал енді әдеби тілді айыратын ең басты белгі – оның нормасының болуы. Норма дегеніміз – белгілі бір реттілігі, барлық тілдік ұжымның барлық мүшелеріне түсінікті болатын тәртібі. Тілдің нормасы дегеніміз – осы. Енді бір қызығы, әдеби тілдің жазбаша түрінің нормалары бөлек болады да, ауызша тілдің өзінің ерекше бір нормалары болады. Мысалы, әріптерді жазған кезде, біз білеміз, айтылуы да, дыбыстауы да басқа дыбыс естіледі, бірақ оны жазған кезде басқа дыбыстың әрпімен таңбалайтын кезіміз де болады. Міне, осыны жазба тілдің нормасы, яғни орфографиялық ережелер реттейді. Ал енді ауызша тілдің нормасы тұрғысынан айтатын болсақ, алдымен біз, дұрыс сөйлеу нормаларын, яғни қазақ дыбыстарының сөз ішіндегі бір-бірімен үйлесу тәртібін білуіміз керек. Жазба тілде мәтін берілген кезде, жазба тілдің нормасымен кодталады. Ал ауызша сол мәтінді айтқан кезде, дыбыстаған кезде, біз ауызша тілдің нормаларына ауысуымыз керек. Ауызша кодтарға түсуіміз керек. Енді мысал келтіретін болсақ, қазір көп дауласып жүрген мәселенің бірі шай, жай деген сөздерді журналистер ә-мен жазады. Бұл жазба тілдің нормасын бұзу.

– Әрине

– Өткені ол жердегі негізгі дыбыс, дейміз біз, ғылыми тілмен айтқанда фонема дейді, бұл жердегі фонема жуан дауысты а дыбысы. Оны қалай тексереміз? Қазақ тілінде барыс септігінің жалғауын жалғау соны тексерудің бір тәсілі ретінде бекіп отыр бізде енді. Тексерудің басқа да түрлері бар. Бірақ көпшілікке түсінікті болу үшін, балаға да түсінікті болу үшін ең қарапайым мысал. Мысалы, Нұрсұлтан, сен мені шайға шақырасың ба? Шәйге шақырасың ба?

– Шәйға

– Шайға шақырасың мені. Дұрыс! Шай дегенді жіңішке айтасың, бірақ барыс септігін жуан жалғайсың. Егер шай деген сөзде негізгі дыбыс ә болса, сен мені шәйге шақырар едің. Ал бірақ негізгі дыбыс ол жерде а. Дегенмен, ауызша сөйлеген кезде, шай, жай, жайлау деп айтсаңыз, онда сіз ауызша сөздің нормасын бұзып тұрсыз. Өйткені ауызша сөздің нормасы бойынша, қазақ тіліндегі ш-й, ж-й дыбыстарының ортасындағы а дыбысы ә болып жіңішке айтылады.

– Жақсы!

– Норма деген енді осындай мәселелер. Енді норма мен жүйелілік деген құбылыс бар, мысалы, тілде жүйелілік үнемі сақталып отырады. Бірақ кейде сол жүйеге сәйкес келеді. Бірақ норма емес тұстары да бар. Мысалы, қараңыз, -шы, -ші жұрнағы қазақ тілінде зат есім, соның ішінде кәсіп атауын жасайды. Мал – малшы, қой – қойшы, бірақ тауық-тауықшы деп айтпаймыз. Жүйеде болады, бірақ нормада жоқ. Осындай да құбылыстар бар. Осыған байланысты тағы да бір қызық жайт бар. Тіл – логикаға бағынбайтын құбылыс. Бәрі логикамен бола бермейді. Осыны көп ескермей, бізде қазір туылды дегенді айтып жүр. Мен тудым. Норма бойынша, мен 1974 жылы тудым деп айтуым керек. Бірақ қазіргі жұрт оны логикаға салады. Қазіргі жұрт демей-ақ қояйын, кейбір...

– Әсіресе әлеуметтік желіде, Анар ханым, үлкен дау.

– Иә, кейбір әлеуметтік желілерде логикаға салады да, «Қалай ол? Мен тудым болмау керек қой, мен тудым болса, онда мен бір объектіні дүниеге әкелдім деген сөз. Сондықтан «мен туылдым» болу керек» дейді. Бұл енді қате. Өйткені тілде мен сіздерге айттым ғой, жүйедегі нәрсенің бәрі норма бола бермейді. Логикадағы нәрсенің бәрі норма бола бермейді. Тудым деп қазақ тілінде бекіп кетті. Бүкіл ұжым, қанша ғасыр бойы қазақ тілінде сөйлейтін ұжым тудым деп қолданып келді. Біздің беделді-беделді корифейлеріміз, жазушыларымыз, қоғам қайраткерлеріміз өзінің өмірбаяндарын, осы ғасырда да, өткен ғасырда да туған осы тұлғаларымыз, өмірбаянын жазғанда ешқашан туылдым деп жазған жоқ.

 – Иә...

– Сондықтан осындай нәрсені қою керек.

– Мінеки, естідіңіздер ғой я? Сондықтан тудым деп сөйлейік және әлеуметтік желілерде әр жерде жазылған кезде дау тудырмай-ақ қояйықшы. Туылдым тудым деп, дұрысы – тудым.

– Иә, тудым деген ол тілде бекіген норма.

– Рақмет, Анар ханым! Онда мен сізді дәл қазір, бағдарламамыз, яғни цикліміз аяқталып келе жатыр, мен сізді ШӘЙға шақырамын!

– Дұрыс!