– «Дұрыс сөйлейік!» аудиобағдарламалар циклін жалғастырамыз. Әдеттегідей мен Нұрсұлтан Құрман және Анар Мұратқызы. Анар ханым, келесі сұрағымыз қазіргі таңда өте қажет сияқты, қазіргі таңда өте маңызды деп ойлаймын. Көбінесе біздің жастар, әсіресе телевизия саласындағы мамандар сұқбат беруші тарап та, журналистер де бейвербалды әрекеттерді қолданып сөйлегенді қатты жақсы көреді. Кейбір адамдар сөйлеу барысында сөзден гөрі эмоцияға басымдық береді. Бұл көбіне американдық үлгідегі шоуларға еліктеуден туған элементтер деп жатады. Осы элементтердің шектен көп жұмсалуы қазаққа қаншалықты тән деп ойлайсыз? Керек пе?

– Иә, бұл өте жақсы сұрақ. Бұл ауызша қарым-қатынастың бір ерекшелігі. Біз алдыңғы курстарда да ауызша қарым-қатынастың осындай айырым белгілерін айтқан болатынбыз. Жазба мәтінде сіз өзіңіздің айтып тұрған ойыңызды қосалқы құралдармен қимыл-қозғалысыңызды жеткізе алмайсыз. Ал ауызша сөздің бір үлкен артықшылығы сіз өзіңіздің сөйлеп отырған тілдік құралдарыңыздың әсерін күшейту үшін, оның мағынасын да күшейтіп жіберу үшін, кейде қимыл-ишаратты, ым-ишаратты пайдаланасыз. Енді бір қызығы осы ым-ишараттың әмбебап құралдары бар екен. Яғни жалпы адамзаттық құралдар да бар. Ол туралы зерттеушілер бізде көп. Қазақ тіл ғылымында ол мәселе жақсы зерттелген, зерттеліп те жатыр. Соның ішінде профессор Бағдан Момынованың еңбегі де бар. Мысалы, қырғыз тілінде де бұл жақсы зерттелген. Бірақ менің бір осы бағдарламаны пайдалана отырып, айтатын мәселем, мынау Шығыс халықтарының мәдениеті бұл өте ұстамды мәдениет. Өте ұстамды болатын себебі, бұл мәдениет өте контекстуалды мәдениет. Батыс халықтарының мәдениеті керісінше, ол экстроверттік мәдениет ол сыртқы дүниені өзгертуге арналған мәдениет. Мұнда тіпті контекст жоқ деген сөз. Сіз не сөйлеп тұрсыз, соның мазмұны сіз айтып тұрған сөздеріңіздің ішінде, сол ым-ишаратпен сіз нені көрсетіп тұрсыз, мазмұны соның ішінде тұрады. Ал енді Шығыс мәдениетінде кез келген ым-ишараның символдық мәні болады. Сондықтан неғұрлым сіз ым-ишараны көп қолдансаңыз, соғұрлым көп символдарды тыңдарманымызға көрсетіп отырғандай боласыз. Сондықтан осы тілдік емес қатынас құралдарын өте сақтықпен қолдану керек. Әсіресе Шығыс мәдениет өкілдеріне. Сіз дұрыс айттыңыз, біздің журналистер бетін көп қозғалтады. Әрине барлығы емес. Мұндайдың болуы негізінен журналистің (өзінің) кәсіби мақсатын дұрыс түсінбегеннен болар деп ойлаймын. Менің ойымша, журналистің немесе ақпарат жеткізуші журналистің бірінші мақсаты – ақпаратты халыққа жеткізу. Ол ақпаратқа өзінің қарым-қатынасын білдіру емес. Ол бейвербалды қатынас құралдары көбінесе сөйлеп тұрған адамның сол сөзге өзінің қарым-қатынасын, өзінің эмоциясын білдіру үшін қолданылады. Ал біздің журналистер өздері бір ақпарат айтады да, сол ақпаратқа қатысты өздерінің эмоцияларын ым-ишарат арқылы көрермендерге білдіртіп қояды. Бұл негізі кәсібилікке жатпайды.

– Мысалы, жеке авторлық бағдарламасы болса ше? Өзінің жеке ойын, жеке сараптамасын білдіретін кезде...

– Жеке авторлық бағдарламалардың жөні бөлек, ал ақпараттық, сараптамалық, жаңалықтарда немесе бір маңызды сараптама жасаған кезде, саяси маңызды құжаттар туралы маңызды әңгіме қозғаған кезде неғұрлым бейтарап, неғұрлым ым-ишараты аздау коммуникация болу керек.

– Біз енді бұл журналистерді мысал ретінде алып отырмыз. Ал қарапайым халық, ізденуші мен студенттер, оқушылар арасында әңгімелерде бейвербалды әрекеттерді қалай қолданған абзал?

– Өте дұрыс сұрақ. Қарым-қатынастың түріне байланысты ым-ишаратың қолданылуының жиілігі төмендейді.

– «Тіл байлығым жетпей жатыр. Содан кейін қолмен жұмыс жасаймын, қаспен жұмыс жасаймын деп»

– Дұрыс айтасыз. Кейде, мысалы, ауызша сөзге төселмеген адамдар ауызша сөзде қысылыңқырап, өзінің ойының жетпей жатқан жерлерін сол қимыл-ишаратпен, ыммен, мимикасымен білдіріп жатады. Мұндай кезде енді ол түсінікті, кешірімді. Дегенмен бейресми және ресми деген қарым-қатынастың екі түрі... біздің бүкіл өмірдегі қарым-қатынасымыз осы үлкен екі түрге бөлінеді. Ресми қарым-қатынаста неғұрлым осындай қимыл-ишараттан, ымнан қашқан жақсы. Неғұрлым көбірек сөзбен жеткізген дұрыс. Әрине керек кезінде, дәл сол қатты әсер ететін тиімді бір сәттер болады. Сондай кезде әрине там-тұмдап пайдаланған әрине дұрыс. Ресми жиналыстарда немесе ғылыми конференцияларда бетіңізді жөнсіз қозғалтып сөйлеп тұрсаңыз күлкілі боп көрініп қалуыңыз мүмкін.Сондықтан ресми және бейресми жағдайларды ескере отырып, ым-ишараларды қолданған дұрыс.

– Демек, тоқсан ауыз сөздің тобықтай бір түйіні біз қазақ халқы өте салмақты халықпыз. Сондықтан салмақты болған дұрыс.

– Дұрыс, неғұрлым салмақты болған дұрыс. Шетелдік қонақтармен болсын, әріптестеріңізбен болсын ым-ишарат мәселесіне өте қатты мән беру керек.

– Дұрыс!

– Алда айтылып кеткендей, оның әмбебап түрлері көп. Белгілі бір ұлтқа, тілдік ұжымға тән жест, мимикалар болады. Бір қызығы сол жест, сол мимика басқа ұлтта мүлде басқа мағына беріп кету мүмкін. Сондықтан әсіресе осындай кездесулерде де оларға мән берген жақсы.

– Қолдарыңызға абай болыңыздар десеңізші...

– Иә, абай болыңыздар, беттеріңіздің қозғалысына да солай абай болған дұрыс!