– Құрметті тыңдармандар, бұл «Дұрыс сөйлейік!» аудиобағдарламалар циклі. Біз жалғастырамыз. Бүгінгі әңгімеміз, яғни Анар ханым, ауызша және жазбаша сөз туралы болмақ. Бізге ауызша және жазба тілдің ерекшеліктерін түсіндіріп берсеңіз.

– Жақсы! Бұл өте жақсы тақырып.  Ауызша және жазбаша сөз – тілдің өмір сүру формалары. Мысалы, адамзат баласы екі жыныста өмір сүреді (ер және әйел адамдар). Сол сияқты тілдің де өмір сүруінің екі формасы болады. Бұл екі форманың өзіндік айырым белгілері болады. Сол айырым белгілерін жақсы түсінген адам, жазбаша дискурста жазба тілдің кодтарын пайдланып, ауызша дискурста ауызша сөздердің кодтарын пайдаланады. Ал дұрыс пайдаланбаса, күлкілі жағдайлар туындап қалары сөзсіз. Ауызша тілдің ең бір үлкен артықшылығы, сіз сөйлеп тұрған адамды үнемі көріп отырасыз, оның мимикасына мән бересіз, оның көзіне қарайсыз, сіздің сөзіңіздің мағынасын ол түсініп тұр ма, түсінбей тұр ма, сіз оның аңысын аңдып отырып, сөйлемдеріңізді ары қарай құрасыз. Бұл – бірінші ерекшелігі. Ал жазба тілде олай емес, жазба тілде сіз өзіңіздің тыңдарманыңызды көзбе-көз көрмейсіз. Бұл енді дискурсқа қатысты ерекшелігі. Ал мақсатына келетін болсақ, екі форманың барлық айырым белгілері мақсатынан шығады. Мысалы, жазба сөздің мақсаты өте маңызды, жүгі ауыр. Ол тарихи қызмет атқарады. Өйткені жазба мәтіндер сіздің ойыңызды ғасырдан ғасырға жеткізуді мақсат етеді. Ал ауызша сөз, ол қазіргі бір сәттік, бір күндік мәселелерді шешуге, қазіргі сіздің қалап тұрған дітіңізді орындауға бағытталған. Осыған байланысты екі сөздің де айырмасы болады. Бірақ бір өкініштісі, қазір бізде жазба тілдің кодымен ауызша коммуникацияда сөйлеушілер көбейіп кетті. Ал ауызша коммуникацияда жазба тілдің кодын пайдаланатындар көбейіп кетті. 

– Мысал келтіріп кетсеңіз.

– Мысалы, журналистеріміз, бірыңғай сөйлемдерді санамалайды. Бір оқиғаға қатысты болсын, заттарға қатысты болсын, құбылыстарға қатысты болсын, «жоғарыда айтқанымыздай» – дейді

– Ауызша айтады...

– Иә, ауызша мәтінде журналист сөйлеп тұрып, көрермендеріне «жоғарыда айтқанымыздай» – дейді. Жоғары деген нәрсе, көзбен көруге бағытталған. Жоғары, төмен деген, сен көзбен жоғары қарай қарайсын, көзбен төмен қарай қарайсын. Бұл – жазба мәтіннің элементі. Жазба мәтінде сіз оқып отырасыз да, алдындағы мәтінге сіздің назарыңызды  аудару үшін, жазып отырған адам: «жоғарыға қарап» – деп, «жоғарыда айтқандай» – деген сөзді қолданады. Осыны ауызша контексте қолданып отыр.

– Негізі, «сюжет барысында айтқанымыздай» – деген сияқты қолдануға болады ғой, негізі иә?

– Иә.

– Содан кейін, мысалы қараңызшы өзіңіз үйіңізде ініңізді шайға шақырсаңыз, құрметті бәлембай бәлембайұлы, сізді қазір дайын болған шайымызға келуге шақырамыз. Басталуы осыншада, аяқталуы осыншада деп айтпайсыз ғой. Сол сияқты жазба сөздің өзінің нормалары, кодтары болады. Осыны білген абзал.

– Рақмет, Анар ханым! Жалпы өте маңызды және қазіргі таңда тек қана жастарға ғана емес, БАҚ өкілдеріне де өте қажетті мәселе екен. Рақмет Сізге!

– Иә, бұл өте қажет, Нұрсұлтан. Дегенмен, біздің кішкентай ғана аудиокурсымызда біз жазба сөз бен ауызша сөздің бүкіл айырым белгілерін, бүкіл айырмашылығын түсіндіре алған жоқпыз. Дегенмен де негізгі мақсатын айттық. Сол мақсатқа байланысты әркім өз мақсатына қарай сөзін саптап отыру керек.

– Ойланып барып жазады, ойланып барып айтады дейсіз ғой.

– Анар ханым, енді сіз сюжет барысындағы әңгімені айттыңыз. Жоғарыдағыдай деген секілді, газеттегідей сөздерді пайдаланады деп, ал енді керісінше айтсаңыз. Мысалы, көбіне көп ауызша сөздердің біздің газет беттерінде көрініс табуын.

– Иә, кішкене түзетіп жіберейін. Газет беттерінде, кейбір материалдың ішінде ауызша сөзді тура сол дискурстағыдай беру тура келетін жайттар болып қалады. Мысалы, кейіпкердің сөзін, әдейі ауызша сөздегідей газет бетіндегі жазушы немесе журналист мақсатын көздеп береді. Өйткені ол кейіпкердің тұлғасын ашады. Ондай жағдайларда ол уәжді. Енді уәжсіз, яғни  себепсізден себепсіз жазбаша мәтінде ауызша тілдің нормаларын, ауызша тілдің элементтерін асыра қолданып жіберетін жағдайлар қазір жиі кездесіп жатыр. Мысалы, жазба мәтін ғылыми стильде дайындалған болса, ғылыми стильдің барлық талаптарына сәйкес, соның кодтарымен берілу керек. Бірақ кейде біздің ғалымдарымыз немесе журналистеріміз публицистикалық стильде де осы жазба мәтіннің нормасын бұзып, кейде ауызша тілге тән элементтерді қосып жібереді.

– Мақаласы қызық болу үшін шығар.

– Мүмкін, орынды қосылғанды оқырман бірден таниды.  Мысалы, кейбір ғылыми мақалаларды оқып отырсаңыз күрделі ғылыми проблеманы айтып келе жатады да, бірақ бұл үшін ешкімнің басы ауырып, балтыры сыздамайды деген сөйлеммен аяқталып қалып жатса, ғылыми мәтін.

– Онда бір түрлі әсері кетіп қалатын сияқты.

– Онда жаңағы ғылыми мәтіннің әсері кетіп қалады. Сол сияқты журналистеріміз де, кейде бір саяси, маңызды сарапшылық талдама жасап келе жатады да, арасында бір қазақтың қарапайым, өте пәс стильдегі мақалдарын қосып-қосып жіберген кезде...

– Халыққа жақын болғысы келетін шығар...

– Бірақ ол кезде, халыққа жақын боламын деп, халықтан алыс болып кете ме деп ойлаймын да...