Жүргізуші. Бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Анар ханым, біз алдыңғы бағдарламада қаратпа сөз әдебі жайында сөйлестік. Енді барлық осы циклдегі бағдарламаларды мұқият тыңдай отырып, қазақы әдепке байланысты қаратпа сөздің ерекшелігіне тоқталсақ.  Қазақы қаратпа сөз деген қандай болу керек? Неге қазақы?

Анар ханым. Дұрыс байқадыңыз, Нұрсұлтан. Қазақы дегенді қосатын себебіміз ауызша сөйлеу көбінесе бейресми қатынастарда жүзеге асады. Бейресми қатынаста жүзеге асқан соң міндетті түрде ұлттық сөз этикетін, ұлттық сөз әдебін сақтауға тура келеді.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Сондықтан қаратпалардың ішінде де «қазақы қаратпа» деп бөлек ажыратып алып отырмыз.

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Бірақ әдейі көрсетейік деп, әдейі ерекшелеп отырмыз. Мысалы, кейінгі кездері «Бәлембай Бәлембайұлы», «Бәлембай Бәлембайқызы» деген ресми қаратпаның түрі көбейіп кетті, бір нормаға айналып кетті десек те болады. Ал енді осыған біздің ұлттық дәстүріміз тұрғысынан қарасақ, бұл – өте қате қолданыс. Өйткені кез келген адамның әкесінің атын елдің көзінше атау әдепсіздікке жатады. Қазақ мәдениеті тұрғысынан алғанда, оның әкесі марқұм боп кетсе, тіптен сондай бір дөрекі, ерсі көрінеді. Алайда қазір оған амал жоқ, оған тоқтау қоя алмаймыз. Біз бұл туралы көп айтқанбыз. «Оның орнына қолданылатын қазақтың осы этикетіне, мәдениетіне қарсы емес қандай қаратпалар бар?» дегенде, ол егер қаншама ресми қатынас болса да, сізден жасы үлкен болса, ол кісіге «аға» деп айтқан абзал. Ал сізден жасы үлкен ер адам болса, оған құр «аға» дей салмай, оның атының бастапқы буынына «ағаны» қоссаңыз тіпті әдемі болады. Мысалы, «Нұраға», «Шераға», «Әлаға» деп аға сөзін қосып айтса,  нағыз  қазақы қаратпаның өзі болар еді. Егер күнделікті ресми қатынаста күнделікті көріп жүрген адамыңыз болса, онда оның қазақтың жалпақ «Сәке», «Мәке» деген формалары жақсы келеді. «Сәке», «Нұреке», «Мәке», «Айеке» деген сияқты. Осындай форманы қолданған абзалырақ. Ал егер сізден жасы кіші болса, онда оның әкесінің атын атамай-ақ, құр атын айта салсаңыз, ешқандай сөкеттік болмайды. Ешқандай дөрекілік болып саналмайды. Сонымен қатар  қыздар мен жігіттер көшеде танысып жатқан кезде қаратпаларды дұрыс қолданбайды.

Жүргізуші. Иә?

Анар ханым. Орыстың жігіті немесе орыстілділер, мысалы, қызды көрсе, «Девушка» дейді я?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. «Можно с вами познокомится» дейді я?

Жүргізуші. Ия, қыздар «Парень» дейді.

Анар ханым. «Эй, парень, подойди сюда» дейді, мысалы, я?

Жүргізуші. Дөрекі сөйлегендегісі ғой енді (Күледі).

Анар ханым. «Молодой человек» дейді немесе осының барлығы біздің мәдениетке салғанда өте дөрекі болады. Өйткені, «Қыз, бері кел, танысайық!», «Жігіт, мынаны қара!», «Жас жігіт» –  «молодой человек» дегендер біртүрлі естіледі. Сондықтан қазақы қаратпа, бұны мен бір өткен аудиокурста айтқанмын, ол туыстық атаулардың негізінен ғана тұрады және оларға, мысалы, «й» деген жұрнақты жалғайсың, мысалы «аға» - «ағай», «апа» - «апай», «әпке» - «әпкей», енді өзіңіздің жеңгеңізбен жасты әйел адамды көрсеңіз «жеңгей» дейсіз, я? Ал егер өзіңізден кіші қызды көрсеңіз, «қарындас» дейсіз я, ер адам болсаңыз, әйел адам болса, «сіңлім» дейді. «-ім» дегенді де қосуға болады, «сіңілім» деген сияқты, «інім» деген сияқты, осындай қаратпаларды қолданған абзал. Бұл жердегі туыстық атаулар қаратпа деңгейіне көшкен кезде туыстық мағынадан ажырайды.

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Туыстық мағынадағы қаратпаның қызметін атқарып тұрады. Бірақ бір қызығы, бір қызығы – мына «қарындас» деген сөзде үлкен мән бар. Осы туралы профессор Нұргелді Уәли деген ағамыз айтады: «біздің қазақтың жігіті көшедегі кез келген қазақтың қарагөз қызына «қарындас» деген кезде, ол қыз ол жігітке шынымен де өзінің ағасына қарағандай сенім артып қарайды. Бұлардың арасында ешқандай бір бұзақы ой тумайды. Ол өзінің туған қарындасындай қарайды» дейді де, ол кісі айтады: «қазақтың қызының хиджабы – жүрегінде», – дейді. «Оның хиджабы жүрегінде, өйткені ол кез келген қазақтың баласының қарындасы», – дейді. Сондықтан бұның артында бір үлкен мән жатқанын білгеніміз абзал. Былай қарағанда жай қаратпа сияқты, бірақ оның адамдардың қарым-қатынасын жылыту үшін, араларын жақындату үшін, жаман ойлардан ажырату үшін осы ұлттық қаратпаларды жандандыру керек.

Жүргізуші. Рақмет сізге, Анар ханым! Біраз қызықты мағлұматтар, қажетті  ақпараттар естідік деген ойдамыз.