– Бұл «Дұрыс сөйлейік!»  бағдарламалар циклі. Анар ханым, бүгін бағдарламада сөйлеу қарқыны туралы сөйлесейікші. Қарқынның қандай түрлері бар?

– Қарқынның түрлері өте көп десем, менің сөзімнің қарқыны өте баяу болды я? Қарқынның түрлері өте көп десем...

– Қарқынның түрлері өте көп емес, орташа сияқты.

– Қарқынның түрлері өте көп десем, менің сөйлемдегі сөзімнің қарқыны қандай болды?

– Жылдам, тез.

– Қарқынның түрлері өте көп десем... орташа болды. Өзің-ақ ажыратып алдың ғой, Нұрсұлтан. Қарқынның үш түрі бар: баяу, жылдам және орташа түрі бар. Енді ең бейтарап түрі орташа түрі ғой. Бейтарап түрі дегеннің өзі шартты түрде, бір адамның өзінің физиологиялық қарқыны болады. Мысалы, әрбір адам болмысынан өзі тез сөйлейтін адам болуы мүмкін. Егер сол тез сөйлейтін адам одан да тез сөйлеп кетсе, онда сен оның сөзін түсінбей қаласың.

– Иә, мүлдем түсінбей қаламыз.

– Егер тез сөйлейтін адам бір кезде баяу сөйлей бастаса, сенің құлағың елең ете қалады. Бұл неменеге баяулатып сөйлеп тұр екен деп ойланып қаласың. Қарқын дегеніміз енді түсінікті ғой. Қарқын дегеніміз – сөз ағымындағы белгілі бір уақыт аралығында айтылып үлгерген буын саны. Сөз ағымындағы. Қарқынның маңызы өте зор. Өйткені қарқын да интонацияның басқа құралдары сияқты. Біздің өткен аудиокурстарда айтқан кідіріс сияқты, қарқын да әртүрлі қызмет атқарады. Жалпы қазақ сөзінің қарқыны көп жағдайларда ауызша тілдің көп жанрында, стилінде орташа түрде жүзеге асады. Енді баяу қарқынмен айтылатын сөздің белгілі бір қызметі болады. Демек ол сөз бөлігі қандай да бір салмақ арқалап тұр. Қандай да бір мазмұнды жеткізгісі келіп тұр немесе сөйлеп тұрған адамның қандай да бір дітін көрсеткісі келіп тұр деген ақпаратты сіздің құлағыңызға сол қарқын жеткізіп тұрады. Ал адам бірнеше себеппен жылдам сөйлейді. Біріншісі, ол неғұрлым қысқа уақыттың ішінде неғұрлым көбірек ақпарат жеткізсем дейді.

– Иә, регламентке сай сөйлегісі келеді ғой енді.

– Екіншісі, ол ешқандай да ақпаратты жеткізейін деп тұрған жоқ. Ол асығып тұруы мүмкін. Ол асығып, оған берілген уақытты ол өзі қысқартып тұр. Сол кезде ол тез-тез сөйлей бастайды. Енді қарқынның өзгерісі адамның физиологиялық эмоциялық көңіл күйіне де байланысты болады. Кейде қатты эмоцияға салынған адамның сөзі өзінен өзі тез шыға бастайды. Енді сөз ағымындағы қарқынға қатысты бір қалыптасқан заңдылық бар. Барлық тілдерде.

– Қандай? Тек қазақ тілінде ғана емес? Барлығында ма?

– Иә, барлық тілдерде. Кез келген тілде сөз басталған кезде, аяқталғанға қарағанда баяуырақ қарқынмен жүреді. Сөздің аяғына қарай қарқын жылдамдай түседі. Өзі сондай қатып қалған заңдылық бар. Бірақ сөйлеуші жасанды түрде сөздің аяғын баяулатуы мүмкін. Енді оның не себепті екенін бағана түсіндірдік. Содан кейін бір қызығы, сөйлемнің ішінде маңызды бөліктері үнемі баяу қарқынмен айтылады, байқасаңыз. Сондықтан сізде егер ауызша сөз арқылы бір ойыңызды жұртшылыққа жақсы жеткізем десеңіз, сол сөзіңіздің ішіндегі маңызды ақпаратты жүктеп тұрған бөлігін баяу айтуыңыз керек. Сонда тыңдарман оны қабылдай алады. Бірақ бүкіл сөзіңіз баяу болса, онда ол соның ішіндегі қай ақпарат маңызды екенін түсінбей қалады. Сондықтан сіз маңызды ақпаратыңызды баяу айтасыз да, оның айналасындағы ақпараттарды беріп тұрған сөйлемдерді жылдамырақ айтуға болады. Мысалы, барлығымыз көзімізді тігіп қарасақ /келе жатқан /Нұрсұлтан екен десем.

– Яғни қарқынға байланысты Нұрсұлтан екені түсінікті болады.

– Менің ақпаратымның маңызды бөлігі сіздің атыңызға қатысты дегенді білдіреді.

– Мысалы, біз енді телевизияны мысалға келтіріп жатырмыз ғой. Қадірменді көрермендер, бүгінгі бағдарламамыздың тақырыбы  мемлекеттік тілдің насихатталуы десем, яғни бұл жердегі мемлекеттік тілдің насихатталуы негізгі айтылатын ой, тақырып. Баяу қарқын арқылы біз жеткізе отырдық, я?

– Иә, баяу, қарқын арқылы маңызды бөлік екенін көрсеттіңіз.

– Рақмет, сізге Анар ханым!