– «Дұрыс сөйлейік!» аудиобағдарламалар циклін жалғастырамыз. Анар ханым, біз дәл осы интонацияның қарым-қатынастағы рөлін айтып кеткен болатынбыз. Енді қазақ сөз сазының ерекшеліктеріне тоқталсақ...

– Иә, әрбір тілдің өзінің интонациялық ерекшеліктері болады. Мысалы, енді біз көбіне орыс тілімен салыстырамыз, өйткені біздің кеңістікте көп қолданылатын тілдің бірі ғой. Орыс тілінің интонациясында әуен дейміз ғой, әуеннің күрт көтерілуі, әуеннің сөз ағымы ішіндегі күрт түсуі, үзіліп кетуі, интервалдарының, яғни сіз тоқтаған дем мен сіз сөз бастаған демнің арасында әуен алшақтығы үлкен болуы мүмкін. Ал қазақ тілінде ондай емес. Қазақ тілінің бір ерекшелігі – әуеннің күрт түсіп, күрт көтеріліп кететін тұстары ол өте эмоцияға толы сөзде ғана болады да, қарапайым, мынандай бейтарап қатынастағы сөзде ондайлар өте сирек кездеседі. Ол немен байланысты дегенде, ол біздің екпіннің табиғатымен байланысты, біріншіден. Екіншіден, біздегі сингормонизм заңына байланысты деп өткендегі бір аудиокурстарымызда да айтқан болатынбыз. Осы нәрсені ескеру керек. Сондықтан мынау шаршы топ алдында сөйлеп тұрған кезде осы мәселеге, мынау орыс тілінің әсерімен кетіп қалып, орыс тілінің сөзіндей құбылтам деп кейде интонацияны, кейбір, әсіресе мынау журналистер қауымына енді көп тиісеміз, өйткені сол кісілердің сөзін көп тыңдаймыз ғой.

– Бәлкім, мен сізбен сұқбаттасып отырғаннан кейін де шығар?.. Жақсы айта беріңіз.

– Иә, сол құбылтып кейде, жаман айтпай жақсы жоқ, қылшығын шығарам деп сөзінің интонациясын бұзып, былшығын шығарып жіберетін тұстары кездеседі. Сондықтан осындай қазақ интонациясының өзінің ерекшелігін ескеру керек. Сосын қазақтың тілінде екпін интонацияны жасаушы негізгі құралдардың бірі. Қазіргі кезде енді екпіннің орнын ауыстырып жіберетін де сәттер, кейде сөйлеу барысында сондай мысалдар көп, кездесіп жатады. Ал оны ауыстырған кезде сіздің сөзіңіздің интонациясы да бұзылатынын да қатты ескеру керек. Сондықтан қазақтың сөзінде үнемі екпінді соңғы буынға түсіруге тырысу керек. Егер сіз сөздің мазмұнын білмесеңіз, тілді жаңа үйреніп жүргендерге мен ұсыныс ретінде айтамын, неғұрлым сөздің соңына қарай екпінді түсіріп отырсаңыз, интонацияңыз да қазақ сөзінде дұрыс шығады. Бірақ бұл деген сөз екпін қазақ сөзінде қатып тек қана сөздің соңғы буынында тұрады дегенді білдірмейді, кез келген тілде ауытқулар болады. Ауытқу болмаған нәрсе ол заңдылық емес, ол догмаға айналады. Сондықтан тілдің құбылыстарының белгілі заңдылықтың ережесі бойынша ауытқулары болады. Ол туралы кейін екпін деген аудиокурста жақсылап сөйлесеміз.

– Мысалы, ерекшеліктері дедіңіз. Біз енді алдыңғы бағдарламаларымызда да мысалмен келтіріп отырдық. Дәл осы жерде қазақ тілін енді үйреніп жүрген, жетік меңгеруге тырысып жүрген біздің тыңдармандарымыз да бар. Оларға нақтырақ түсінікті болу үшін бір мысалдар келтіріп өтейікші. Әсіресе бағана журналистер дедіңіз, шаршы топтың алдында сөйлейтін азаматтар дедіңіз... орыс тіліндегідей интонация қояды дедіңіз...

– Енді орыс тілінің интерференциясы мен орыс тілінің құбылыстарын қазақ тіліне көшіру арқылы сөйлейтін, журналистер демей-ақ қояйық енді, тұлғаның тілінде, мысалы, әрбір сөзге жеке-жеке екпін түсіріп айту, яғни интонацияны құртатын, бұзатын қазақтың мысалдарын келтіруге болады. Кеше// автобуста// деп мысалы.

– Иә, ол әсіресе тілшілерде кездесетін дүние ғой. Ақпаратты нақтылап жеткізу үшін.

– Иә, иә. Мысалы, Топ болып келе жатқанда// алдымыздан// .........// деген сияқты осындай интонация кейде кетеді. Ал егер қазақтың интонациясына салса, мысалы, Кеше автобуста топ болып жүрген іссапарымызда .... деген осындай бір өрнек сияқты шығу керек дауыс сазы. Бірақ бір өкініштісі, кейде журналистерді де түсінуге болады, журналистерге қатысты бұнда кейде уәжді ауытқулар болу мүмкін. Өйткені бір сарынды ақпарат тыңдарманды жалықтырып жібереді.

– Жалықтырады, әрине.

– Жалықтырмайын деп ол кісілер әрбір сөзге екпін түсіріп айтады. Яғни бірде көтереді даусын, бірде түсіреді, сөйтіп ол тым эмоцияға толы мәтін болып шығады. Бірақ оның өзі де адамды жалықтырады.

– Жақсы, рақмет.