– Бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты аудиобағдарламалар циклі.Анар ханым, көп мәселелерге, жалпы тоқталып өттік. Ендігі келесі мәселе – сөз ағымының бірліктері. Осы жайында кішкене анығырақ айтып өтсек...

– Рақмет. Біз өткен аудиокурста қазақ тілінің ауызша сөзі толқын сияқты, кілемге түскен өрнек сияқты, өзінің бір ерекше әуезімен, сарынымен айтылады дедік. Бірақ сол толқынды құрайтын сөздердің, жеке сөздердің, ырғақты топтардың, тағы да ырғақты топтан да үлкен сөздер топтарының өзінің бір ұйымдасу ережелері болады. Соны білген абзал. Бұны енді бір ауыз сөзбен, ғылыми сөзбен көбіне интонация деп айтып жүреді, сөздің интонациялық құрылысы деп айтып жүреді. Біз қазір осы қазақтың ауызша сөзінің ағынындағы бірліктерді айтамыз. Мысалы, қараңыз, сіз жазба мәтінге сөздерді жазған кезде, сөз тіркестерін, сөйлемдерді жазған кезде сіз оларды міндетті түрде жеке-жеке сөздерге бөліп-бөліп жазасыз. Оны бөлгеніңізді сіз бос аралықпен көрсетесіз, бос аралықты орысша «пробел» дейді, я? Бірақ ауызша сөзде олай емес қой. Ауызша сөзде сіз әрбір сөзді жеке-жеке айтып отырсаңыз, сіздің сөзіңіз өте түсініксіз болады. Сондықтан сіз өзіңіздің ойыңызды жеткізетін бүкіл мәтіндегі сөздерді топтастырып-топтастырып айтасыз. Оны айтудың тілге бағынбайтын өзінің заңдылығы бар. Ол заңдылық біздің тыныстауымызбен байланысты. Яғни сіз тынысыңыз, деміңіз жеткенше сөздерді топтастыра аласыз. Бірақ тынысыңыз, деміңіз жеткенше топтастыру деген сөз мағынасына қарамау дегенді білдірмейді. Міндетті түрде мағынасына қарап сөздерді бір-бірімен топтастырасыз. Және бір қызығы, сөздерді топтастыруыңызға қарай сіздің сөйлеміңіздің мазмұны өзгеріп отырады. Мысалы, Бүгін балалар ауылға автобуспен атасы мен әжесіне қонаққа кетті. Бүгін балалар автобуспен атасы мен әжесіне қонаққа кетті. Бүгін балалар автобуспен атасы мен әжесіне ауылға қонаққа кетті. Бүгін балалар автобуспен атасы мен әжесіне қонаққа кетті. Міне, осы жерде мен әртүрлі нұсқада сөздерді бір-бірімен топтастырып отырмын. Яғни сіздің сөздерді топтастыруыңызға қарай сөйлеміңіздегі мазмұныңыз да әртүрлі болып кетуі мүмкін.

– Мысалы, дәл осы сіз келтірген мысалда мағынасы бір сияқты болды маған. Әлде өзгеріс бар ма?

– Бұл жерде, мен келтірген мысалда, мен әрбір өзімнің ерекшелеген сөзімнен кейін пауза қойып отырдым немесе оның алдына және артына пауза қойып отырдым. Паузаны қазақша кідіріс дейді. Мысалы, Бүгін балалар автобуспен атасы мен апасына кетті. Бүгін балалар автобуспен апасы мен атасына кетті. Бүгін балалар автобуспен апасы мен атасына қонаққа кетті десек, мен өзімнің логикалық екпін түсірген сөзімнің алдынан немесе артынан кідіріс жасап отырдым. Көрдіңіз бе, сөздерді топтастырудың да бір салмағы бар.

– Мағынасы жоғалмау керек дейсіз ғой?

– Мағына арқалайды, біріншіден. Енді, екінші бір, мағынаға қарамастан бір-бірімен бірігіп алатын сөздер бар.

– Мысалы...

– Ондай сөздерді фонетикалық сөз дейміз. Ол бір деммен, бір екпінмен айтылады. Мысалы сіз божжорға дегенді боз жорға деп бөлмейсіз, керғұла дегенде де кер құла деп бөлмейсіз, қарала дегенде де, жазғанда қара ала деп бөлек жазасыз әрине, бірақ қарала деп бір деммен айтасыз. Бұндайларды фонетикалық сөз дейміз. Бұлар фонетикалық сөз болатын себебі – жазуда ол лексикалық сөз ретінде екі сөз, бірақ фонетикалық дегенге, дыбыстау дегенге байланысты дыбысталғанда бір-ақ сөз, бір екпінмен айтылады. Одан кейін ырғақты топтар деген болады. Ырғақты топтарға, негізінен, көмекші сөз бен негізгі сөздің тіркесі жатады. Мысалы, кеше ғана, ғана деген көмекші сөз иә, маған дейін, менен кейін деген сияқты, осындай көмекші сөз бен негізгі сөз үнемі ырғақты топ. Сондай-ақ күрделі сөздер де ырғақты топ құрайды.  Мысалы, күрделі етістіктер, барып келдім, құлап қала жаздадым. Құлап, қала, жаздадым деп оның әрқайсысын жеке-жеке айтпайсың. Бұл – ырғақты топ. Бұл – қазақ сөз ағымының тағы бір бірлігі. Енді тағы бір ерекше бірлігі бар. Оны енді ғылыми тілде синтагма дейді. Осының қазақша, өзімше бір ұсынып жүргенім – бунақ. Енді мысалы, синтагмаға мысал келтіретін болсақ, синтагманың жаңағы ырғақты топтан, фонетикалық сөзден айырмашылығы сонда – ол міндетті түрде екі жағынан кідіріспен бөлінеді және ол белгілі бір мағынаны жеткізе бастайды. Мысалы, Екеуі келді де, мені қарсы алды десек, екі синтагма бар. «Екеуі келді де» дегеннен кейін кідіріс тұр және «Екеуі келді де» дегендегі бірінші синтагма, ол тәуелділікті білдіріп тұр, яғни сөйлем әлі аяқталған жоқ дегенді білдіріп тұр. Ал мені қарсы алды деген синтагма, ол сөйлемнің аяғын білдіріп тұр. Осындай сөз ағымының бірліктерін білген және сөз ағымының бірліктерін ауызша сөзде дұрыс қолданған абзал.

– Жақсы, рақмет.