– Бұл  «Дұрыс сөйлейік!» атты аудиобағдарламалар циклі.

– Анар ханым, келесі бір сұрағымыз, қазақ сөз ағымының ерекшеліктеріне тоқталсақ...

– Өте жақсы, сауатты сұрақ. Нұрсұлтан, сен өзің филологияны жақсы оқығансың ғой деймін. Біз сөйлеген кезде, бізден шыққан дыбыс ол – толқын, толқын болған соң оның ағыны болады. Сондықтан кез келген тілдің ауызша сөзі, ол белгілі бір толқын түрінде рәсімделіп, безендіріліп, сыртқа шығады. Сондықтан әрбір тілдің өзінің ерекшелігі де болады, сол сөз ағымының... Мысалы, мынадай жағдай болады, кейде қабырғаның ар жағында сіз кімдер сөйлеп жатқанын білмейсіз, бірақ олардың интонациясына, әуеніне қарап олардың қай тілде сөйлеп жатқанын аңғарып қоюыңыз әбден мүмкін.

– Иә.

– Енді, мүмкін, мазмұнын толықтай түсінбесеңіз де, қандай эмоциямен сөйлеп жатқанын білуіңіз мүмкін. Қандай жағдайда сөйлеп тұрғанын білуіңіз мүмкін: ресми ме, бейресми ме, тағы басқалар. Сіздің құлағыңызға осындай ақпарат беріп тұрған – сол жаңағы толқындардың ерекшеліктері. Сізге сигналдар беріп тұрады сол толқындар. Сондықтан әр тілдің өзінің сөз ағымының, ұйымдасуының, сөз бөліктерінің ерекшелігі болады. Енді қазақ сөз ағымының ерекшеліктері неде десек, осы кезде мен Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» атты еңбегіндегі қазақтың сөз ағымы туралы деректерінен бір әдемі мысалды келтіргім келеді: «Қазақтың сөзі кілемге түскен түрдей», - дейді. Түр дегеніміз – өрнек қой енді, - Қазақтың сөзі  кілемге түскен өрнектей, - дейді, яғни қазақтың сөз ағымы, яғни қазақтың сөзінің толқындары, біздің кілемге түскен өрнек сияқты дейді, Көз алдыңызға елестетіп отырсыз ба, қазақтың өрнектері қандай, иә...

– Әрине.

– Қазақтың өрнектерінің, оюларының үшкір-үшкір тұстары, ана аспанмен таласқан үшкір-үшкір жерлері бар ма, бір бұрыштары үшкілденіп кеткен тұстары бар ма, қазақ оюында?! Жоқ қой, барлығы сүйірленген, доғалданған, біріне-бірі жалғасып, бірінен-бірі ұласып, бірінен-бірі шығып, бірінен-бірі  туындап жатады. Сондықтан біздің сөзіміз сыртқа шыққан кезде басқа, бөгде тыңдаушыға тура солай әсер етеді. Тональності белгілі бір интервалды үнемі сақтап отырады...

– Жұмсақ деп айтсақ болмай ма?

– Иә, жұмсақ, әуезді, әуені белгілі бір интервалдан, аралықтан күрт көтеріліп шығып немесе күрт төмен түсіп кетпейді. Содан кейін бір әуен аяқталған кезде, екінші әуен содан өте алшақ интервалдан басталмайды. Соған жақындау интервалдан, сол аралықтан басталып отырады, бұл А.Байтұрсынұлының өте көрегендігін көрсетеді. Керемет тілтанушы болғандығын көрсетеді. Тіпті сөзге эксперимент жасайтын құралдар болмаған кездің өзінде құлағымен осындай қазақ сөзінің ерекшелігін шалып, біліп, түсінген адам екенін көрсетеді. Енді қазақ сөзінің осындай бір ерекшелігі қайдан туындайды дегенде, бұл өткендегі біздің аудиокурста айтқан сингормонизм заңдылығына байланысты, дыбыстар бір әуезде айтылады, бір тембрмен айтылады, яғни сіз сөздің басында жуан дыбыс айтсаңыз, сіз сөздің соңына дейін осы сингорма-тембрді, жуандықты сақтап тұрасыз. Сіз сөздің басында жіңішке айтсаңыз, сіз сөздің соңына дейін осы жіңішкелікті сақтап тұрасыз. Ол – бір. Екінші, қазақ сөзінің осындай бір қазақтың өрнегі сияқты тұтасып, ерекше болып, үзіліп кетпей, толқынмен шығатындығы – ол екпінге байланысты. Мысалы, роман-герман тілдеріндегі екпін жылжымалы, ол сөздің, бір ғана сөздің не басында болуы мүмкін, не аяғында болуы мүмкін, оның орны тұрақсыз. Ал түркі тілдері, соның ішінде қазақ тіліндегі екпіннің орны тұрақты, ол үнемі сөздің соңғы буынына түседі, мейлі ол сөз бес буынды сөз болсын, мейлі он бір буынды сөз болсын, ол сөздің соңына түсіп отырады. Сондықтан  да сөздің соңына түскен кезде сол жердегі дыбыс кішкене ұзағырақ айтылады. Сөйтіп сіз тура бір ғана деңгейде сөйлейсіз, бір ғана әуезде сөйлейсіз, бірден даусыңызды күрт төмендетіп кетпейсіз, бірден оны көтеріп жібермейсіз. Енді ондай тұстар болады, ол эмоциялық сөздерде болады. Мысалы, айғайласып ұрсысып жатқан адамдардың сөзі, сөзінің әуезі, толқындары сондай бір қорқынышты, жүйесіздікпен шығады.

– Иә, біз өткен сандарымызда айттық қой, көбіне-көп қазақ тілінде ым-ишарасыз, ешқандай эмоциясыз-ақ белгілі бір сөзді әдемі пайдалану арқылы жеткізуге  болады деп. Сол сияқты ғой, ұрысқан кезде де бізге барынша салмақты болған дұрыс сияқты. Айтады ғой, бір ғана сөзбен жылататын азаматтар еді деп... сол сияқты...

– Иә, қазақтың сөзінің құдіреті күшті, бір сөзбен бүкіл халықты да басын біріктіріп, бір іске жұмылдыруға болады, бір сөзбен сол халықты ірітіп, ажыратуға болады...

– Эмоциясыз жеткізуге болады дейсіз ғой...

– Иә.

– Рақмет сізге, Анар ханым.