– Ал, құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік!» атты қазақтың ауызша сөз мәдениеті аудиобағдарламалары циклін бастаймыз. Бүгін біздің сауалдарымызға жауап беретін Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білім институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты Фазылжанова Анар Мұратқызы.

– Анар ханым, енді алғашқы сауалымыз, қазіргі таңда жастарымыз ағылшын тілін жетік меңгеруге құмартып жүр. Әлемдік тіл деп те айтады. Соған салыстырмалы түрде қарағанда, қазақ тілі енді тасада қала бастағандай. Қазақ тілін терең меңгеретін азаматтар саны, қатары азайып бара жатыр. Қазақ тілінің ерекшелігін, оның артықшылықтарын, жалпы мүмкіндіктері туралы айтып берсеңіз.

– Өте дұрыс сұрақ. «Қазақ тілі қандай тіл?» деген сұраққа қазір екінің бірі жауап бере алмайды. Бізде Тіл білім институтында филология ғылымдарының докторы, профессор Нұргелді Уәлидің «Қазақ тілі қандай тіл?» деген мақаласы жарық көрген болатын. Сол мақала бойынша айтатын болсақ, қазақ тілі – Ең алдымен, түп төркінін сақтаған, түркі тілдерінің ішіндегі таза тілдердің бірі. Олай дейтін себебіміз, қазақ тілінің негізгі лексикалық қорын көне түркі сөздері құрайды. Мұны түркітанушы басқа елдің ғалымдары да ерекше айтып отыр. Бүгінгі күні, мысалы, түрік тілінде араб тілінен енген көп сөздер бар. Солардың орнын қалай алмастырамыз дегенде, олар қазақ тілін донор тіл ретінде пайдаланғылары келеді. Екіншіден, қазақ тілі – кемел тілдердің бірі. Кемел дейтініміз стильдік тармақтары сараланған, әдеби нормасы қалпына келген, қандай жанр, қандай қоғамдық өмірдің саласы болмасын, қолдануға болатын, қолдану әлеуеті өте жоғары тіл. Одан кейін тағы да «Қандай тіл?» дейтін болсақ, қазақ тілі – өте бай тіл. Бір қызығы, қазақ тілінің байлығы оның лексикалық қорының көптігімен көрінбейді, қазақ тілінің байлығы грамматикалық формалардың көптігімен де көрінеді. Бұл грамматикалық формалар әртүрлі мақсатты, сөйлеушінің дітін, әртүрлі оның эмоциялық реңктерін түгел, толық жеткізе алады. Енді мен сіздерге өзімнің жақсы көретін мысалымды келтірейін...

– Иә, мысалмен келтірейікші жастарға, тыңдармандарға түсінікті болу үшін.

– Нұрсұлтан, сіз есікті жабу керек деген қимылды орыс тілінде қалай орындатасыз?

– Надо закрыть дверь, пожалуйста, закройте дверь, не могли бы вы, закрыть дверь.

– Иә, енді осындай формалар орыс тілінде де көп, бірақ енді мен қазір қазақ тілінде осының формаларын айтсам, біздің бағдарламамыздың бір аудиокурсының уақыты оған жетпейді. 

– Мысалы...

– Мысалы, есікті жап, есікті жапшы, есікті жаба қойшы, есікті жаба салшы, есікті жаба сала қойшы, есікті жауып жіберіңізші, есікті жауып жіберсеңіз болмас па еді, есікті жауып жіберсеңіз игі еді, есікті жапсаң болар еді, есікті жауып шыға қойшы, есікті жауып жібере салсаң игі болар еді деп осылай тоқтамай жалғастыра беруге болады. Бұл форма байлығы сөйлеп тұрған адамның сөйлеушіге деген әртүрлі қарым-қатынасын, эмоциясын, сөйлеушінің мәртебесін, тыңдаушының мәртебесін, осының барлығын ажыратып тұрады. Сондықтан қазақ тілі қандай тіл? деген кезде, біз осы жағынан да ойлануымыз керек. Енді ең маңызды нәрсе қазақ тілінде біздің ұлтымыздың жаны, рухы сақталған. Рух дегенде біз көбінесе оны бір дерексіз дүние деп ұғамыз. Бірақ шын мәніне келгенде, Абайда да бар, рух деген ол – ақыл, ақыл деген – білімдер. Мысалы, талай ғасыр өмір сүрген қазақ ұлтының бүкіл тарихи кезеңдерде жинақтаған білімдері, осы  біздің қазақ тілімізде сақталып тұр. Тек қана білімдері ғана емес, моральдық-этикеттік нормалары, сұлулықтың эталоны, әділдіктің эталоны, жақсылық, жамандықтың эталоны. Осындай сияқты толып жатқан бізге өмір сүруді үйрететін, ортада өзін ұстауды үйрететін, тағы да басқа көп білімдерді үйрететін құнды деректер осы тілімізде сақтаулы.

– Рақмет, Анар ханым, біраз ақпараттарға қанық болдық деген ойдамыз.

– Сондықтан біз сол білімдерден айырылып, ажырап, қалмауымыз керек, егер біз ол білімдерден ажырап, айырылсақ, біз өзіміздің  ұлттық келбетімізден, ұлттық мәдениетімізден айырыламыз. Мысалы, біздің академик, Рабиға Сыздықова апайымыз айтады: «Қаншама ғасырдан бері қазақ халқы тірі, қазақ тілі бар болса, ол оның тілінің арқасы дейді. Неге? Өйткені қараңыздар, мынау тарихи кеңістікте, қазақтың өмір сүрген мемлекеттері де әртүрлі болған. Қазақтың әлеуметтік жағдайы да әртүрлі болған, қазақ ұлтын құраған тайпалардың құрамы да, рулардың құрамы да өзгеріп отырған. Бірақ ешқашан да өзінің тілінен халық айырылмаған. Тілінен айырылған күні – ұлт жойылады». Сондықтан, міне, «Қазақ тілі қандай тіл?» – деген кезде ең бірінші осы мәселені ойлауымыз керек. Егер біздің баламыз бауырмал, біздің баламыз білімқұмар, үлкенді сыйлайтын, кішіге ізет көрсететін, өзінің елін жақсы көретін, жерін жақсы көретін, отанын сүйетін, қарияны ешқашан далада қалдырмайтын, жетімін жылатпайтын болсын десек, оны қазақ тілінде тәрбиелеу керек. Өйткені тілде ғана сол рух бар.

– Тамаша ұран болды деген ойдамыз.

– Рақмет!

– Рақмет, Анар ханым! Біздің жастарымыз, тыңдармандарымыз біраз әңгімеге, жалпы біраз ескертпелерге де қанық болды деген ойдамыз.

– Рақмет!