Жүргізуші: – Біздің студиямызда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты – Фазылжан Анар ханым.Күнделікті өмірде қате қолданып жүрген сөздерге тоқталамыз. Сонымен, Анар ханым, әдетте, денсаулық сақтауға қатысты "салауатты" және "саламатты" сөздерді қаншалықты дұрыс пайдаланып жүрміз, олардың мағыналық ерекшеліктері қандай? Осының ара-жігін ашып, тыңдармандарға түсіндіріп кетсеңіз.  

Анар ханым: – Осы бір сөзқолданыс қате түрінде анау бір  ресми құжаттарға да еніп кетіп жатқаны қатты қыңжылтады. Шын мәнінде, "саламат" деген сөз "дені сау, есен, аман" дегенге жақын қолданыс. Мысалы, біз амандасқан кезде "Саламатсыз ба" деп амандасамыз, оның жіңішке формасы "Сәлеметсіз бе" деген нормаға айналды. Біз "Салауатсыз ба" деп амандаспаймыз ғой. Алайда, бір өкініштісі "салауатты өмір салты" деп қолданып жатырмыз. Бұл қате қолданыс. "Саламатты өмір салты" болу керек. Ал "салауат" деген сөз ол рақым, кешірім, енді орысша айтқанда "амнистия" деген ұғымға жақын келеді. Мысалы, біз мұсылман мәдениетін білетіндеріміз, ішіндегіміз қазір жақсы біледі, намаздың соңында мұсылман адам Пайғамбарымызға салауат айтады. "Салауат" деген сөз "Пайғамбарымызға, оның әулетіне, ұрпағына рақым сұрау Алладан, кешірім сұрау".  Сондықтан осы екі сөзді шатастырмаған абзал. Қазақта "салауат" сөзімен жақсы мақал бар: "Барға қанағат, Өткенге салауат", - деген. Мұндағысы бар нәрсеге риза болу, ал өтіп кеткен нәрсеге ренішпен қарамау, оған кешіріммен қарау дегенді көрсетеді.

Жүргізуші: – Мынандай сұрақ, "автобустан түсу" я болмаса "автобустан шығу" деп жатамыз. Осының қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Бұл өте жақсы сұрақ. Бұл қазақ мәдениетімен байланысты. Қазақтің тіліндегі көптеген тұрақты қолданыстар қазақтың дәртүрлі мәдениетінен туындайды. Өзі атам-заманнан "ер қанаты ат", атам-заманнан қазақтың бірден-бір көлігі жылқы болған. Ал енді атқа сіз "отырасыз ба", одан түскенде сіз "шығасыз ба"? Атқа отырамын, аттан шығамын деп айтпайды ғой. Сол сияқты қазіргі көліктің бәрі автобус болсын, жеңіл көлік болсын атқа қатысты тіркестермен берілу керек оған отыру, түсу қимылдары. Сондықтан біз "автобусқа мінеміз", "автобустан түсеміз". 

Жүргізуші: – Ал "кино көру" деген дұрыс па, әлде "кино қарау" деген дұрыс па?

Анар ханым: – Бұл екі қолданыстың біреуі дұрыс біреуі бұрыс деп айтуға болмайды. Өйткені екеуі екі түрлі жағдаятқа қатысты айтылады. Егер сіз ар-арасында көзіңіздің қиығын салып қана киноны көріп кетіп жүрсеңіз немесе осы не туралы екенін әйтеуір мәлімет алу үшін көзіңіздің қиығыңызбен бір қарап өтсеңіз онда "кино қарадым" дейсіз "кино қарап жүрмін" дейсіз. Егер сіз осы процестің ішінде отырсаңыз яғни фильмді бастан-аяқ көріп шықсаңыз онды сіз "кино көрдім" деп айтасыз, "кино көріп отырмын" деп айтасыз.

Жүргізуші: –  Анар ханым, жалпы қазақтың осы тілдік нормасында белгіленген отбасына қатысты "отбасы" деген норма бар. Кейінгі кезде "жанұя" деген ұғыммен де беріліп жүр. Осының қайсысы дұрыс?

 Анар ханым: – Иә, сіз өте дұрыс айттыңыз. Қазақтың өзінің тілінде "отбасы" деген сөз орыс тіліндегі "семья" деген сөздің ұғымын береді. Ал, қазіргі кезде жиі қолданылып жүрген "жанұя" деген сөзінің этималогиясын қазып, біздер, тіл танушылар таппадық. Оны қолданған беделді авторларды таппадық. Біз енді мынау тілдегі норманы анықтаған кезде көбіне біз беделді авторларға сүйенеміз. Беделді авторлар дегеніміз қазақтың ақын-жазушылары, жазу мәдениеті жоғары болған қоғам қайраткерлері, ел ішінен шыққан дарынды заңгерлер, дарынды ғалымдар, біздер сол кісілердің мәтіндеріне сүйенеміз. Солардың ешбірінде біз "жанұя" деген сөздің қолданысын көрмедік. Бұл кейінгі кезде, тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді қолданысқа еніп кетті. Дегенмен бұның жасанды сөз екенін қатты ескертіп айтамыз. Қазақта "үй-іші" дейді, ауызекі тілде, екеуміз тұрмыстық деңгейде сөйлесіп отырсақ, онда мен "үй-ішіңіз аман-есен ба", " үй-іші жақсы ма" деп сұраймын. Ал енді ресми ауызша қарым­-қатынаста әрине "отбасы" деген абзал, "отбасы" солай бекіді. Одан кейін "үйелмен" деген сөз осы ұғымды білдіретін. Көне жырларда, мына "Қыз-Жібектің" жырында осы "үйелменіңмен өртеңгір", "үйелменді сүйелменді" деген сияқты қолданыстар бар. Бұл да осы "отбасы" сөзі ұғымына жүретін сөз. Қазақтың өзінің сөзі. Ал енді "жанұя" бұл жасанды, бұдан қашудың тағы бір себебін айтайын, қазақ өзі мұсылман мәдениетінің өкілі, сондықтан да "жан" туралы айту, "жанның ұясы" қай жерде екені туралы айту бұл ислам канондары бойынша тыйым салынған тақырып. Сондықтан бұл сөздің өзі біздің мәдениетімізге жат.  

Жүргізуші: –  Анар ханым, айтыңызшы, "биылғы жыл", "былтырғы жыл", "келер жыл", "үстіміздегі жыл" деп жатамыз, осының қайсысы дұрыс екен?

 Анар ханым: – Енді "үстіміздеге жыл" деген қолданыс таза іс-қағаз, ресми маркерлі қолданыс, ресми еншісі салынған. Сіз ауызекі сөзде немесе бейресми қарым-қатынастағы ауызша сөзіңізде "үстіміздегі жылы" деп сөйлеп тұрсаңыз, бұл сөзіңіз күлкі тудырады. Сіздің айтып тұрған ақпаратыңыз жайына қалады, сіздің сөзіңізден жұрт күледі. Ол ақпаратты қабылдай алмай қалады. Сондықтан сақ болған дұрыс ондай қолданыстан. Ол тек қана жазба формада ғана жүзеге асатын, іс-қағаз стилінде "үстіміздегі жыл" деген қолданыс орында. Ал оның, тіпті іс-қағаз стилінің біз ауызша формасы да болады дедік қой, тіпті сол ауызша формасында да "үстіміздегі жыл" деп айтуға болмайды. Ол қате болып саналады ол жағдаятта. Ал, "биылғы жыл", "былтырғы жыл" деген қолданыс түбінде қате. Қйткені қазақта "биыл", "былтыр" дегеннің өзі осы жылды, өткен жылды білтіретін сөз. Оған апарып, тағы да "жыл" деген сөзді тіркестірудің басы артық. "Биыл" деген өзі кіріккен сөз "жыл" дегенді білдіреді. Дәл солай "былтыр" дегенде сондай.

Жүргізуші: –  Бәрекелді, жақсы айттыңыз Анар ханым! Біздің тыңдармандарымыз тіл үйренушілер болғандықтан біз неғұрлым күнделікті өмірде қолданатын қарапайым сөздерді іріктеп алып, соларды талқылауға тырыстық. Сондықтан құрметті тыңдармандар біз "автобустан шығу" деген дұрыс емес "автобустан түсу" деген дұрыс екенін, "салауатты өмір салты" емес "саламатты өмір салтын ұстануымыз керек" екендігін, "биылғы жыл" емес "биыл" деп айтқан дұрыс екенін және біреудің қалын сұрайтын болсаң "жанұяңыз аман ба" емес "отбасыңыз аман ба" деп сұрау керектігін түсінідік. Көп рақмет сізге Анар ханым.     

Басқа да подкасттарды тыңдау үшін Мемлекеттік тіл порталы tilgov.kz сайтынан тыңдай аласыздар. Сұрақтарыңыз болса, info@kitap.kz почтасына жолдай аласыздар.