Жүргізуші: – Біздің студиямызда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты – Фазылжан Анар Мұратқызы. Енді жиі қолданылатын, алайда қате болып жататын тағы бір-екі мысал қарастырсақ. Мысалға, Анар Мұратқызы, «туған күн», я болмаса «туылған күн» деп жатамыз, біреуді туған күнімен құттықтамақ болсақ. Осылардың қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Бұл жерде енді, Самат, біз қазақ тілінде де басқа тілдердегідей нормадағы дүниенің бәрі жүйеге сәйкес келе бермейді. Жүйеден ауытқыған да нормалар болады. Мысалы, «туған күн» деген біздің нормамызға еніп кеткен, өзінің сол «туған күн» дегендегі «туған күн» деген сөздің мағынасы міне дүниеге келген күн дегенді білдіретін сөз ретінде баяғыдан бекіп кеткен. Енді осыны апарып жүйеге салып, логика бойынша бұл «туылған күн» болу керек деп, «туылған күн» дұрыс қолданыс деп «бүйректен сирақ» шығарып жүргендер бар. Тіл де тірі ағза сияқты. Өзінің заңдылықтары болады. Қанша жерден жөндеймін десеңіз де, ол өзінің даму жолымен кетеді. Сондықтан «туған күн» деген норманы білген абзал. «Туылған күн» ол жасанды қолданыс.

Жүргізуші: – Мхм. Түсінікті. Ал «қарама-қарсы» - «қарама-қайшы» деген сөздердің қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Бұл жерде «қарама-қарсы» деген қолданыс дұрыс. Өйткені, бұл қалыптасқан, тілдегі сөз, бұрыннан қалыптасқан, беделді авторлардың қолданысындағы сөз. Ал енді «қарама-қайшы» деген кейінгі кезде жиі қолданылып жатыр. Байқап отырмын, кейінгі кезде, әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарында да, ауызекі тілде де кездесіп жатады. Енді бұл жерде ауызша сөз кезінде, Самат, сіз өзіңіздің пікіріңіз немесе тағы да басқа дүниенің өзіңіздің ойыңызға қарсы екенін үстемелеп, үсті-үстіне керемет қарсы екенін көрсету үшін «қарама-қайшы» деп қолданып жатсаңыз түсінікті, ауызша сөзде. «Қарама» дегеннің өзі қарсылық дегенді білдіреді. «Қайшы» дегенді апарып тағы да қарсылықтың ең күшті формасы ғой «қайшы» деген. Дегенмен де бұндай үстемелеудің қажеті аз, өйткені «қарама-қарсы» деген сөздің өзі бір-біріне сәйкес келмейтін, бір-біріне мүлдем қарсы дүниелерді білдіріп жатады. Ал «қайшы» деген сөздің өзі «қараманы» қолданбай-ақ, жеке қолдансаңыз да, бұл «қарама-қарсының» мағынасын беретін синоним. Қайшы пікір, қарама-қарсы пікір – екеуі де бір қарсы пікірге қатысты қолданылатын сөздер. Сондықтан енді «қарама-қарсы» деген сөз дұрыс деп айтар едім.

Жүргізуші: – Ақпарат құралдары дегеннен шығады, ақпарат құралдарында кейде «ауа райы» деп жатады, кейде «күн райы» деп жатады. Қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Кейінгі кезде бір қуантатын жайт, журналистеріміз, әсіресе, ақпарат құралдарындағы жаңалықтарды жүргізетін журналистеріміз осы «күн райы» деп қолданып жүр. Сонда қатты қуандым. Өйткені бұл қазақта өзі бұрыннан күнделікті өмірде құбылып тұратын табиғаттың жағдайын «күн райы» деп айтады. «Күн райы», «күннің райы бұзылайын деп тұр», «бүгінгі күн райы жақсы екен» деген қолданыстарды біз бұрыннан бала кезден естіп өстік. Енді «ауа райы» деген бертін келе, осы Кеңес үкіметі, оның өзінде де 70-80-жылдардан, қателеспесем, 90-жылдардан қалыптасып, жиі қолданысқа еніп бара жатыр. Дегенмен де біздер – тілтанушылар 15 томдық түсіндірме сөздік жасаған кезде, бір байқағанымыз, «ауа райы» деп үлкен бір географиялық аймақтың климаттық құбылысына қатысты айтылады екен, яғни «климат» деген сөздің бір жақсы баламасы болып тұр, «ауа райы» деген сөз. Ал енді орыс тіліндегі «погода» деген сөзге «күн райы», ол қазақтың бұрыннан қалыптасқан баламасы жүреді. Сондықтан күнделікті күннің райына қатысты айтсаңыз, «ауа райын» қолданбаған дұрыс болар еді.

Жүргізуші: – Кей жағдайда «арқасында» деген сөзді жағымсыз жағдайды баяндап беру үшін де қолданып жатады, сол өзі қаншалықты дұрыс? Мүмкін «кесірінен, салдарынан» деу керек шығар?

Анар ханым: – Қазақ тілінде басқа тілдерде сондай бір ұғымды білдіру үшін оның екі полюсына, яғни оң-теріс полюсына қатысты екі түрлі қолданысы болады. Жағымды қолданыста біз «арқасында» деп сөйлеуіміз керек. Мысалы: «Осы бағдарламамыздың арқасында қаншама қазақ жастары дұрыс сөйлеу мәнерін үйренеді» делік. Ал жағымсыз құбылыс болса, онда бұл жерде «арқасында» деген сөзді қолдануға болмайды. Ол жерде «кесірінен, салдарынан» деген жағымсыз мағынаны білдіретін жағымсыз полюстегі осындай сөздерді қолданған абзал. Бірақ, бір өкініштісі, осы «арқасында» деген қолданыс қазір жағымсыз жағдайда да, жағымды жағдайда да көп айтылып кетіп жатады. Мысалы: «Арақтың арқасында ауру болды» дейді. «Темекі шегудің арқасында денсаулығы бұзылды» дейді. Осындай-осындай қолданысқа ол күлкі тудырады. Осындай қолданыстарға абай болған дұрыс. Сондықтан жағымсыз дүниені, жағымсыз жағдайды айтып жатсаңыз, «кесірінен, салдарынан» деген сияқты сөздерді қолданғаныңыз дұрыс.

Жүргізуші: – Өткен жолы бір ақпарат көзінен оқып қалдым, «бедеу еркек» деп жазып қойыпты. «Бедеу» деген әйелге қатысты айтылатын сөз, «белсіз еркек» шығар, мүмкін?

Анар ханым: – Иә, дәл солай. «Бедеу» деп енді бала көтере алмайтын әйелге қатысты айтылады қазақ тілінде. Ал енді ер адамға келгенде мұы «белсіз» дейді, медицина термині ретінде «белсіздік» деген термин бекітіліп кеткен. Арасындағы байланыстарды көрсету үшін айтып отырмын. Сондықтан кішкене сақ болған дұрыс. Осындай бір күлкілі қолданыстарға тағы бір мысалымыз бар, ол – «ақтық» және «соңғы» деген сөздерді дұрыс қолданбау. Әсіресе, ол «ақтық сайыс», «ақтық жарыс», «ақтық жиын» деген қолданыстар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы біздің жастарымыздың ауызша тіліне де көшіп жатыр. Осы нәрсеге абай болу керек. Өйткені қазақ тілінде «ақтық» деген «ақырғы, өлер алдындағы» деген мағынаны білдіреді. Бұдан басқа оның мағынасы жоқ.

Жүргізуші: – «Ақтық демі шықты» дейді.

Анар ханым: – Иә, «ақтық демі шықты» дейді, «ақтық асы» дейді, «ақтық сөзі» дейді. Сондықтан да осыны апарып, ешқандай да ақтық емес, қайта жалғасы көп болатын дүниелерге қолдану адамнан күлкі емес, тіпті үрей тудырады. Журналистеріміз «бүгінгі футбол командасының ақтық сайысы болып жатыр» дегенде, содан кейін жаңағы футбол ойнап жүрген бүкіл 30 адам қырылып қала ма деп қорқып отырасың. Осы нәрсеге өте сақ болу керек. Дәл осындай қолданыстың біріне «барымта» сөзін «ұрлық» сөзінің беретін ұғымдарымен шатастырып қолдану. Мысалы, біреудің дүниесін қасақана, ұйымдастырып, әдейі алып алған адамды «барымташы» деп жатады. Ол дұрыс емес. Қазақ мәдениетінде «барымта» деген сөз бар, ол сөздің өзінің ұғымы бар. Ол ұғым «ұрлықшы», «ұрлық» деген ұғымға мүлдем үйлеспейді. «Барымта» деген әдетте  қазақ дәстүрлі мәдениетінде жазалау ретінде қолданылған. Жазалау ретінде айыппұлын өтемегеннің мүлкін барып күштеп, қазіргі тілмен айтқанда, әкімшілік шаралар қолданып тартып алу деген сөз. Сондықтан біреудің дүниесін қасақана күнә жасап алған адамды «барымташы» деуге болмайды, бұл біздің өзіміздің мәдениетімізден бейхабар екенімізден, біздің өз мәдениетіміздегі осындай ұғымдарды әлі білмейтінімізден хабар беріп қояды. Сондықтан осындай қолданыстарда сақ болу керек.

Жүргізуші: – Бәрекелді, Анар ханым. Көп рақмет сізге. Құрметті тыңдармандар, біз көп жағдайда қателесіп жатамыз. Біреуді туған күнімен құттықтауға барғанда «туылған күніңмен» деп жатамыз, негізінде тіл маманының айтқанына қарағанда, «туған күн» деп айтқан дұрыс. «Қарама-қайшы» емес, «қарама-қарсы» деп айтқан дұрыс. «Ауа райы» емес, «күн райы» дегеніміз дұрыс. «Бедеу еркек» емес, «белсіз еркек» деп айту керек екен. «Ақтық» емес, «соңғы», «барымта» емес, «ұрлық»  деп айту керек.

 Басқа да подкасттарды тыңдау үшін Мемлекеттік тіл порталы tilgov.kz сайтынан тыңдай аласыздар. Сұрақтарыңыз болса, info@kitap.kz почтасына жолдай аласыздар.