Жүргізуші: – Біздің студиямызда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты – Фазылжан Анар Мұратқызы. Бүгінгі бағдарлама аясында күнделікті өмірде қате қолданылып жүрген сөздерге тоқталамыз. Сонымен Анар Мұратқызы, біз күнделікті өмірде жиі қолданатын сөздер жайлы айта кетсек, «рахмет» - «рақмет», я болмаса, «дастархан» - «дастарқан» деп жатамыз. Көп жағдайда біз мән бермейміз. Жазғанда да кейде «х» жазамыз, кейді «қ» жазамыз. Соны тарқатып айтып берсеңіз. Қайсысы дұрыс негізі?

Анар ханым: – Дұрыс сұрақ қойдыңыз. Мұндағы мәселе жазылу мен айтылудың айырмасында жатыр. Қазіргі қазақ тілінің орфографиялық сөздігіне сүйеніп жазуымыз керек. Сондықтан «рақмет» деп жазамыз, «қ» жазылады, алайда айтылған кезде «рахмет» деп айтылуы заңды. Өйткені бірінші буын бұл сөзде жуан, екінші буын жіңішке. Аралықтағы «қ» қалай болса да, «х» түрінде айтылады. Енді осы жерде «дастархан», «дастарқан» сөздері де тура осы ереже бойынша жазылғанда «қ» әрпімен жазылады, айтылғанда бұл жерде енді әртүрлі нұсқада айтылуға жол беріледі және біз бұны қате деп санай алмаймыз. «Дастарқан» деп те айтуыңызға болады, «дастархан» деп те айтуыңызға болады. Дегенмен жазуға келген кезде орфографиялық сөздікке сүйенген дұрыс.

Жүргізуші: – Ал мынадай сөздер бар – «немқұрайлы» я болмаса «немқұрайды» деп айтамыз. Қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Бұл жерде әдеби тілде бекітілген норма бойынша «немқұрайды» деген форма дұрыс. Ал енді «немқұрайлы» деген форма бұл жүйеге салып айтып жүрген нұсқа. Тек қана қазақ тілінде ғана емес, басқа тілдерде де тілдегі барлық қолданыстар таза жүйемен қолданылмайтынын өздеріңіз білесіздер. Ондай жүйеден ауытқу болады. Тілде барлығы логикаға салына бермейді, бейлогикалық құбылыстар да болады. Бұлай бекітілген норманы біз узус дейміз. Міне, осы «немқұрайды» деген форма ол әдеби тілдегі форма, сондықтан осыдан ауытқымаған абзал. Жазба тілде, әсіресе, бұны қатты сақтану керек.

Жүргізуші: – «Көкейкесті» - «көкейтесті» деген сөздер де осыған қатысты ма?

Анар ханым: – Жақсы сұрақ қойдыңыз, Самат. Бірақ сіздің бұл пікіріңізге қарсылық айтамын, себебі «көкейкесті» де, «көкейтесті» де тура «немқұрайлы» - «немқұрайды» сияқты емес. Бұл жерде «көкейкесті» мен «көкейтесті» жарыспалы вариант. Мұндай жарыспалы қолданылатын форма жағынан ұқсас сөздер тіл-тілдерде өте көп. Сондықтан бұл жерде қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс деп айта алмаймыз. Екеуінің де қолданысы қате қолданысқа жатпайды.

Жүргізуші: – Осы ретте «ауыс-түйіс» пен «ауыс-күйіс» сөздерінің  мән-мағынасын ажыратып берсеңіз. Қайсысы дұрыс?

Анар ханым: – Бұл жерде енді «ауыс-түйіс» деген әдеби нормада бекітілген қолданыс. Ал енді «ауыс-күйіс» деген қолданыс жоқ. Сондықтан бұл қате қолданыс, абай болған абзал. Ауызша сөзде де, жазбаша сөзде де «ауыс-түйісті» қолдануға дағдыланған дұрыс.

Жүргізуші: – Күнделікті өмірде «рет» деп айтып жатамыз. Бір рет, екі рет, үш рет, я болмаса бір рез, екі рез, үш рез – қалай атаған дұрыс, ол жағына мән беріп жатпаймыз.

Анар ханым: – «Рез» деген қолданыс – диалектілік қолданыс. Сондықтан да бұл жерде «рет» деген өзі әдеби тілде бекітілген қазақтың сөзі бар. Осыны қолданған абзал. Әрине, диалектілік қолданыстар адамның қай жергілікті өлкеден екенінен хабар беріп тұрады, оның тіліне ерекше калорит беріп тұрады. Дегенмен де ресми қарым-қатынастағы ауызша формада әдеби норманы ұстанған абзал. Сондықтан «рет» деген қолданыс дұрыс болып табылады.

Жүргізуші: – Кейде осы «жоғары» мен «жоғарғы» сөздерін ажырата алмай жатамыз. Мысалы, «жоғары оқу орны» дейді, біреулер «жоғарғы оқу орны» дейді.

Анар ханым: – Иә, бұл жерде кейінгі кездегі жастардың тілінде осындай қолданыстар көбейіп кетті. Сондықтан абай болған абзал. «Жоғары оқу орны» болуы тиіс. Өйткені «жоғарғы» дегенде, ол анықтауыштық-анықтағыштық мағына күшейтіп, «-ғы» деген қосымша күшейтіп тұр. «Жоғарғы сөре» болуы мүмкін, «жоғарғы жақ» болуы мүмкін, «жоғарғы сот» болуы мүмкін. Ал оқу орны «жоғары» сөзімен тіркесіп қолданылуы керек. Осыған келген кезде мынау «-ғы, -гі, -қы, -кі» деген бізде функционалдық жұрнақ дейміз тілдік танымда. Осы жұрнақтармен қолданған сөздермен, мысалы, «төмен-төменгі», «жоғары-жоғарғы», міне, осыдан барып ажыратуға болады.  

Жүргізуші: – Анар Мұратқызы, енді мынадай сөздерге тоқтала кетсек: «көбі» дейміз, кей жағдайда «көбісі» деп жатамыз. Қайсысы дұрыс? Я болмаса «аспаз» - «аспазшы»?

Анар ханым: – Осы жерде ескерте кететін жайт бар. Соңғы кезде жастардың ғана емес, енді зиялы қауымның, оқыған кісілердің де тілінде осындай қате қолданыстар көптеп кездесіп жатады. Бұған енді себепші болатын факторларды айту қиын, дегенмен де бұқаралық ақпарат құралдарында, жазба мәтіндерде көптеп кездеседі. Енді соның мүмкін көшірмесі болар, ауызша тілде де көбісі деп сөйлеп жатады. Бұл қате қолданыс, өйткені «көбі» дегендегі соңғы «-і»-нің өзі тәуелдіктің үшінші жағының жалғауы: көп – көбі. Ал енді оған апарып қайтадан тәуелдіктің үшінші жалғауын жалғаудың өзі басы артық дүние. Дәл сол сияқты «аспаз» - мамандық атауы, енді оған апарып, мамандық атауын жасайтын «-шы» жұрнағын тағы да жалғаудың басы артық. Мұны тілдегі артықшылық дейді. Сондықтан сақ болып, «көбі» деп қолданған дұрыс, «аспаз» деп қолданған дұрыс.

Жүргізуші: – Көп рақмет, Анар ханым. Құрметті тыңдармандар, біз бұл жолы тіл маманынан «немқұрайлы» емес, «немқұрайды» деп айтқан дұрыс екендігін, «ауыс-күйіс» емес, «ауыс-түйіс» деп айтқан дұрыс екендігін, «рез» емес, «рет» деп айтқан дұрыс екендігін, сонымен қатар «жоғарғы оқу орны» емес, «жоғары оқу орны» деп айтқан дұрыс екендігін түсіндік.

 Басқа да подкасттарды тыңдау үшін Мемлекеттік тіл порталы tilgov.kz сайтынан тыңдай аласыздар. Сұрақтарыңыз болса, info@kitap.kz почтасына жолдай аласыздар.