Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Біздің сұрақтарымызға жауап беретін тіл маманы – Анар Мұратқызы. Анар ханым, енді қазақ интонациясына кері әсер ететін интерференциялық құбылыстар жайлы айтсақ.

Анар ханым. Осы интерференция дегенді біз өткен бағдарламада да көп айттық, Самат. Интерференция дегеннің мағынасы ғылым тіліндегі, бір тілдегі құбылыстарды келесі тілге барғанда қоса алып жүру ғой. Жалпы сіз бір тілден екінші тілге көшкенде сол бірінші тіліңіздің бүкіл құралдарын тастап кетуіңіз керек. Екінші тілдің өз құралдары, өз тәсілдері, өз амалдары бар. Бірақ осыған қарамастан, бұл құбылыс табиғи құбылыс болады. Өйткені біз тастап кету керек деп айтқанмен, тіл үйренуші бірден негізгі тіліндегі үйренген дағдыларынан, білімдерінен айырылмайды, бірден айырылып қалмайды. Сондықтан бұл заңды құбылыс. Дегенмен уақыт өте келе осы дағдылардан кәдімгідей адам өзін саналы түрде қадағалау арқылы айырылуға, құтылуға тиіс, құтылуы керек. Сонда ғана ол екінші тілді өзінің деңгейінде үйреніп алады. Интонацияға қатысты да осындай бір құбылыстар қазіргі қазақ тілді ортада естіліп қалып жатқаны кішкене көңілге батады. Ал тілді жаңа үйреніп жүрген басқа тілді азаматтардың тілінен бұндай құбылысқа қатысты мысалдар көріп жатсаңыз, әрине онда оған ескертпе айтудың қажеті жоқ, керісінше, оны қолдап жіберу керек. Тіл үйренушілер үшін ол өте маңызды. Ортадан қолдау тапқан, қолдау көрген өте маңызды. Өйткені психологиялық барьерді жеңуге бұндай қолдаулар көмектеседі. Енді қазір біз бәрібір де осы интерференция туралы айтқанда сондай мысалдар келтіреміз. Көбіне бұл интерференция құбылысын өзге тілде сөйлеп, өзге тілдің интонациясына үйреніп қалып, қазақ тілінде келіп сөйлеп түрған азамат, адамдардың тілдерінен ғана көреміз. Мысалы, өзіміз осы алдыңғы бағдарламада айттық, қазақ тілінің сөйлеу құрылысына қарсы орыс тілінің құрылысымен сөйлем құратындар бар. Мысалы, «Самат айтады бүгін туған күнім деп», - десе, онда осы конструкция орыс тілінің конструкциясымен құрылғандықтан, интонациясы да орысша болады. «Самат айтады бүгін туған күнім деп» дегенде, сөйлем қазақ сөйлеміндегідей аяқталып барып, бірден бәсең, бәсеңдеп, ақырындап барып аяқталмайды. Деп дегенде ол көтеріліп барып, әуен төмен қарай түседі, көтеріліп барып түседі. Бірақ бұл қазақ сөйлемінің интонациясына жат. Қазақ сөйлемінде енді нормалық жағдайда сөйлемнің соңында интонация бірте-бірте бәсеңдеп барып тыну керек. Егер осы сөйлемді қазақша құрсақ, «Самат бүгін туған күнім деп айтады» десек, көрдіңіз бе, сөздің соңында айтады дегенде әуен күрт көтеріліп барып түспейді, міне, бәсеңдеп, бір сарынмен барып түседі. Міне, осындай интерференциялық құбылыстар болады. Осыған қатысты тағы да бір мысал келтіруге болады. Ол орыс тілінің, енді орыс тілінен көп мысал келтіретініміз, себебі бізбен кеңістікте көп таралған тіл, сондықтан біздің тілде оның әсері бірінші кезекте байқалады. Мына орыс тілдің екпінінің әсерімен сөйлеу, есімде бар, сабақта отырғанда қазақ тілі сабағына орыс тобында оқитын қызымыз келді. Біз ол кезде ағайымыздың сабақ беру әдістемесін үйреніп, сабаққа қатысып отырғанбыз. Сонда ана қыз кіріп келгенде, ағай: «Нәзира, сен қайда жүрсің?» - деп сұрады. Сонда Нәзира: «Ағай, мен ауырамын», - деді. «Мен ауырамын» деген сөзі біртүрлі, «я болею» деген сөздің тура көшірмесі болып естілді. «Я заболела» дегенді «мен ауырамын» деді. Сонда «Мен ауырып қалдым» деген конструкция сөздің соңына қарай интонациясы бәсеңдейді ғой, ал орыс тілінің екпіні болғандықтан, сөздің соңындағы екпін қай жерде тұрса, сол жерде әуен көтеріліп барып түседі. Ол қыз тура осы конструкциямен қазақтың сөйлемінің интонациясын айтып тұр. Міне, осындай құбылыстар болады. Бұны не үшін айтып отырмыз, бұны қазақ ауызша сөзін үйренген кезде интонацияға да мән беру керек екенін түсіну үшін айтып отырмыз.

– Түсінікті, көп рақмет.