Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Біздің сұрағымызға жауап беретін тіл маманы – Анар Мұратқызы. Анар ханым, енді сөйлеу тіліндегі қателер жайлы айтсақ.

Анар ханым. Енді бұл өзі сөйлеу тілі деген, Самат, айттық қой, бұл – екеуара тұрмыстық қарым-қатынаста жүзеге асырылатын стильдің ерекше тармағы, тек қана ауызша түрде ғана орындалады. Бұл – қарым-қатынас, оның жазба түрі болмайды. Жазба түрі бар деп айтатындар болса, олар тек көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің диалогтарын келтіруі мүмкін. Бірақ ол бәрібір жазба мәтінге түскенде өңделеді, ал күнделікті қарым-қатынаста, күнделікті тұрмыста сөйлеу тілін тыңдасаңыз, ол кәдімгі тілдің әдеби нормасынан мүлде басқа жүйемен құрылады. Мысалы, қараңыз, Алдына барасың ба? Артына барасың ба? деген сұрақты мен қойсам, сіз қазір түсінбейсіз. Егер біз көлікте тұрсақ, сіз бірден түсіне қоясыз, «алдыңғы орындықты айтып тұр екен ғой, артқы орындықты айтып тұр екен ғой» деп. Бұл жерде, міне, грамматикасы да өзгеше, лексикалық қоры да мүлдем басқаша болып келеді кей кездері. Әрине әдеби тілдің лексикалық қорымен ұқсас.

Жүргізуші. Қоғамдық көлікте кейде «Артын аша сал!» - дейді.

Анар ханым. Иә, осы сөзге қатысты ойлану керек. Сөйлеу тілінде осылайша жаңағы «Алдына отырасың ба? Артына отырасың ба?» деген контекстегі секілді қолданысты қысқа түрде, сол контексте, сол жердегі адамдарға түсінікті болатындай етіп айту дұрыс. Бірақ енді аш деген етістікпен артын деген сөзді тіркестіріп айту кейде дөрекі естіледі. Сондықтан осындай жағдаяттарда, осындай ситуацияларда ойланып айтқан, ойланып сөйлеген дұрыс. Мүмкін, «Есікті ашасыз ба?» деген дұрыс болар. «Артқы есікті» деп айтқанда тұрған ештеңе жоқ, «артқы есікті ашыңызшы» деп. Ал осы бүгінгі бағдарламада біз көбінесе сөйлеу тіліндегі қателердің, әсіресе мынау тілді жаңадан үйреніп жүрген, орыстілді ортадан қазақтілді ортаға жаңа келгендердің тіліндегі қателер туралы айтсақ деймін. Өйткені тыңдармандарымыздың дені сондай адамдар болуы мүмкін ғой. Соларға пайдалы болсын.

Жүргізуші. Жақсы. Мен осы сізден сұрағым келіп отыр, «Бесбармақ» деген дұрыс па? Әлде «Бешбармақ» деген дұрыс па?

Анар ханым. Самат, мен айтсам, сенің көңілің қалар, «Бесбармақ» та, «Бешбармақ» та дұрыс емес.

Жүргізуші. Қалайша?

Анар ханым. Өйткені қазақтың дәстүрлі мәдениетінде ол тағамның аты «Ет» деп аталады. Ет асайық, еттің наны дейді, еттің сорпасы дейді, Бешбармақтың сорпасы, бешбармақтың наны деп айтпайды. Енді осы сөзді, жаңа айттық қой, орыстілді ортада көп жүрген қазақтар қолданады. Қазақи ортада ешкім өзінің атадан келе жатқан асын ешбір қазақ «Бешбармақ» деп атамайды. Бұл қайдан тарап кеткен? Бұл мынау алғаш қазақ жеріне қоныс тепкен орыс ұлт өкілдерінің арасында қазақтардың бес саусағын малып, енді етті қолмен жеп жатқанын көреді ғой. Сонда қонақ болып отырады. Сол кезде қазақтар айтады: «Же, же, мына бес саусағыңмен же», - дейді. Олар енді әдеттегідей қасыққа жүгірген кезде айтқан сөзі. Содан барып «Бешбармақ» боп, «Бесбармақ» боп кеткен. Этимологиясын осылай түсіндіретін де адамдар да бар. Мен енді сол этимологияны түсіндірген кісілерді қолдаймын. Қазақтар өзінің ешқашан дәстүрлі, ең құрметті асын «Бешбармақ» деп атамаған. Сондықтан мынау қазақи ортаға келген кезде осы сөзді айтпаған абзал. «Ет асу» дейді, «Қазақтың еті» дейді. Енді айттық қой «Еттің наны, еттің сорпасы» дейді. Бұл орыс мәдениеті тұрғысынан біздің ұлттық асымызға берген атау. Бұндай құбылыстар тілде көп. Мысалы, біз өзіміз мынау Қытай мемлекетінің ұлт өкілдерін қытайлар дейміз я? Егер сіз осы қытайларға «осы сен қытайсың» десең ол қатты ренжиді оған. Өйткені ол өзін «Ханзумын» деп атайды.

Жүргізуші. Ханзу?

Анар ханым. «Мен ханзумын» дейді. Қытай деген пәс, төмендету сияқты. Сол сияқты біздің «Етімізді» «Бешбармақ» десе мына мен...

Жүргізуші. Ренжіп қаласыз.

Анар ханым. Ренжіп қаламын, иә. Осы сияқты, әсіресе орыстілді қазақтардың қолданысынан еніп кеткен мынадай бір қате бар, сөйлеу тілінде көп кездесіп жатады. Үлкен рақмет деп айтып жатады. Жасыратыны жоқ, оның танымалдылығы соншалық, тіпті кейде мен де байқамай «Үлкен рақмет» деп қалам. Сол кезде менің әріптестерім мені жөндейді: Бұл калька ғой, «Большое спасибо» дегеннен шыққан. Қазақтар үлкен рақмет айтпайды, қазақтар көп-көп рақмет айтады» деп. «Көп рақмет» деген таза мына қазақы ұғымдағы алғыс білдірудің формасы. Сондай-ақ мына «Кеш жарық» деген де, тура осы біздің қазақи форма. Былай қарағанда, логикаға салсаңыз, кешіңіз жарық болмайды ғой, бірақ «Кешің жарық болсын!» деп тілейді. Ал бірақ бір өкініштісі, біз кейде мына орыс тілінің әсерімен «Қайырлы кеш!» деп айтып қалып жатамыз. Осындайлардан сақ болу керек. Осындай бір қате қолданыстардың ішіне мен «Жанұя» деген сөзді де жатқызар едім. Бір қызық, сабақ беріп жүргенімде, студенттерім «Жанұяңыз жақсы ма?» деп сұрап тұрады. Құлаққа бір түрлі жат естіледі екен. «Үй ішіңіз аман ба?» дегеннің орнына, «Жанұяңыз жақсы ма?» дейді. Құлаққа бір түрлі естілетін себебі өзі қазақтың әдеби, лексикалық нормасында, әдеби-лексикалық қорында бұл сөз кейінгі кездері ғана пайда болды. Тіпті тәуелсіздік алғаннан кейін ғана пайда болды десек те болады. Ал шын мәнінде қазақ «Отбасы» дейді, «Үйелмен» дейді. «Үйелмен» деген сөз «Қыз Жібек» жырында бар, үйелменіңмен өртеңгір деген. Бұл үйелмен деген бір үлкен отбасы, әулет дегенді білдіреді.  «Үй іші» деген сөйлеу стилінде көп қолданатын сөз. «Үй іші аман-есен бе?» деп жатады. Ал енді «Жанұя» қазіргі кезде белсенді сөз болып бара жатыр. Бірақ ол жасанды, қазақтың сөз жасау үрдісіне онша сәйкес келмейді дер едім. Өйткені біз мұсылман мәдениетінің өкіліміз. Ал ислам конондары бойынша жанның ұясы қай жерде екені туралы әңгіме қозғау – ол сокральды тақырып. Өйткені Пайғамбарымыздың хадистерінің өзінде жанның материясы туралы, жанның қайда орналасқандығы, қайда кететіні туралы ізденудің өзі мұсылмандық жолға жат деп айтып кеткен. Ол бір Алланың құпиясы деп. Сондықтан мен осы сөзді естігенде, кішкене енді, бір түрлі қиналып қалам. Одан да «Отбасы» деп айтқан дұрыс.

– Дұрыс екен, жақсы айттыңыз. Көп рақмет, Анар ханым!