– Құрметті тыңдармандар, біз «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклін жалғастырамыз. Енді біз сөйлемді дұрыс құрамау туралы әңгімелесек, Анар ханым!

– Иә бұл ауызша сөздің түрлі формаларында кездесетін қателердің бір түрі. Біз осы уақытқа дейін, Самат, екеуміз ауызша сөздегі қателер туралы айттық қой енді. Оның әртүрлі типтерін айттық. Біреу дұрыс сөзді таңдамаудан болады дедік. Біреу сөздерді дұрыс нормаға сәйкес дыбыстап айтпаудан болады дедік. Ал енді мынау – сөздерді дұрыс құрамау. Бұл өзі кез келген тілдің сөйлемдегі құрылысы ерекше болып тұрады. Орыс тіліндегі сөйлемнің құрылысы былай басталады: бірінші сөздің иесі туралы немесе субъекті туралы әңгіме болады. Одан кейін сол субъектінің істеген қимылының атауы тұрады. Мысалы,  я пошел сегодня в школу. Ал енді осыны қазақшаға аударсақ, мен бүгін мектепке бардым, дейді де, мен деген субъект орыс тіліндегідей бірінші басталып тұрғанымен, оған қатысты атқарылған қызметті білдіретін бардым деген етістік орыс тіліндегідей екінші тұрмайды. Ол анау сөйлемнің аяғына барып орналасады. Осы бір тілдің тәртібін  санасына сіңіріп үлгермей қалған тілді жаңа үйреніп жүргендер немесе үнемі орыс тілді ортада орысша сөзді естіп өскен қазақтар осындай қатені көп жібереді.

– Рас айтасыз! Мен кейде естіп қалып жатамын. Мен ойлаймын  деп айтады. Бұл орысшадан тікелей аударыла салған сөз  сияқты естіледі.

– Иә, мен ойлаймын дейді де, сосын ары қарай өзінің не ойлайтынын айтады я?

– Иә.

– Дұрыс, дұрыс, осы нағыз синтаксистік құрылымды түсінбегеннен болған қате болып жатады. Мысалы: мен ойлаймын, бүгін жаңбыр жауады дейді. йМен бүгін жаңбыр жауады деп ойлаймынй деген құрылымды дәл осылай келтіреді. Дәл осыған ұқсас мынандай да құрылым бар. Мысалы, Самат айтады бүгін бағдарлама болмайды деген құрылым... Осындай тіпті жастардың арасында да былай қарасаң, қазақ мектебінде оқыған балалардың арасында да осындай құрылымдар таралып бара жатыр. Бір түрлі құлаққа қызық естіледі. Ал енді ол, Самат бағдарлама болмайды деп айтады деген конструкция ғой енді. Міне, осындай қателер бар. Тағы бір осы сөйлемдерді дұрыс құрмауға қатысты айта кететін мәселе, қоштасқан кезде айтылатын сөз әдебіне қатысты клишелер бар. Мысалы, орыс тіліндегіден аударып алған, әсіресе осы онша жағымсыз естіледі құлаққа «кездескенше», «жүздескенше» деп аяқтап қоштасып кете береді. Ал қазақта «кездескенше күн жақсы» деген оның толық формасы бар. «Кездескенше күн жақсы» деген осындай толық формада қолданса, бұл біздің тілдің сөйлем құрау ережесіне қайшы келмейді.

– Кей жағдайда хабардың соңынан «Назарларыңызға рақмет!» дейді. Менің ойымша «назар қойып тыңдағандарыңызға, зейін қойып тыңдағандарыңызға рақмет!» деп айтқан дұрыс сияқты.

– Иә, дұрыс, дұрыс сен өте жақсы байқағансың. Өйткені назардың өзіне рақмет айтпайды ғой. Сол назарды аударғаны үшін рақмет айтады. Бір қимыл..

– «Спасибо за внимание» дейді орысша

– Иә, орыс тілінде солай айта береді. Өйткені орыс тілінде внимание деген сөз бір жағы етістік болса, бір жағы сол етістікті орындаған қимылдың да атауы. Ал оны бізде оны «назар қойып тыңдағандарыңызға», «назар салғандарыңызға» деген міндетті түрде қимылды білдіретін сөзді қосу керек. Өйткені рақметті сол қимыл үшін айтып отырсыз сіз. Жаңағы «назар» деген абстрактілі ұғымға айтып отырған жоқсыз. Осы міне, осындай қателіктерден абай болған дұрыс болар еді. Содан кейін мынандай да бір құбылыстар байқалады. Енді оны қазіргі ауызша сөздің барлығы иелерінде үрдіске айналды деп айта алмаймыз. Дегенмен тілді жаңа үйреніп жүрген, тіл үйренушілердің тілінде мен, мен деген есімдікті басы артық қолдана беру байқалады. Енді оны да орыс тілінің әсерімен деп айтамыз. Себебі орыс тілінде «я» деген есімдік қолданғаннан кейін, әсіресе өткен шақта оның етістігіне қарап, оның бірінші жағын ажырата алмаймыз. Мысалы, я пришел, ты пришел, он пришел. Пришел бір ғана сөз, ал оның қай жақта тұрғанын, біз алдында тұрған есімдіктен білеміз, иә. Я, ты, он дегеннен қарап, бірінші жақ па, екінші жақ па үшінші жақ па ажыратамыз. Сондықтан ол жерде сіз есімдікті қолданбасаңыз, қай жақта сөйлеп тұрғаныңыз анық болмай қалады. Енді осыны алып келеді де қазақ тіліне сала береді. Мысалы, мен келемін, мен айтамын, мен сосын барамын, мен сізді көремін деген, мысалы, осы бірінен кейін бірі орындалатын қимылды мен, мен деп бастай береді. Ал енді оны  мен-ді алып тастасаңыз да, сіз өзіңіз туралы, яғни бірінші жақта сөйлеп тұрғаныңызды көрсететін қазақ тілінде көрсеткіш бар. «Мын» деген жіктіктің жалғауы. Мысалы, мен барамын, сосын сізбен кездесемін, сосын көремін деп, мен-ді қолданбай-ақ та айта беруге болады.

– Барамын, көремін, кездесемін.

– Иә, басында ғана бір рет айтып, содан кейін қалғанын ол жалғаулықтан-ақ белгілі болып тұрады. Бұл енді тіл үйренушілер үшін қажет кеңес болар. Ал енді қазақ тілінде сөйлейтіндер бұны жақсы түсінеді, сезінеді.

– Лайым солай болсын. Көп рақмет сізге!