– «Дұрыс сөйлейік!» бағдарламалар циклін жалғастырамыз. Анар ханым, енді сөздерді дұрыс айтпау жайлы айтсақ. Көп жағдайда біз сөздерді дұрыс қолданбаймыз, дұрыс айтпаймыз.

– Иә, көп жағдайда деп бәрімізге қатысты айтуға болмайды әрине.  Көп жағдайда қолданбайтындар да бар. Енді ол қандай себептерге байланысты дегенде, біріншіден, оның негізгі себебін мен екеу деп айтар едім. Біреуі, қазақ тілінің заңдылықтарын білмеу, дыбыстық ережелерін түсінбеу немесе біле тұра өзінің жергілікті тіліндегі ерекшеліктерді қолдануды әбден дағдыға сіңіріп кеткендіктен болады. Сол жергілікті сөздің ретімен ресми қатынаста да сөйлеп кетеді кейде. Осындай бір қателіктер болады. Оны диалектінің әсері деп айтамыз. Енді тағы бір себебі жаңа айттық, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін білмегеннен туындайды деп. Енді ол әдетте кімдердің тілінде болады. Ол әдетте орыстілді ортада өскендердің немесе басқа тілді ортада өскендердің, яғни қазақ тілінің төл дыбыстарының қалай дыбысталатынын білмейтіндердің, білсе де әлі соған тілі жаттықпай жатқандардың сөзінде, осындай сөздерді дұрыс айтпау қателері кездеседі. Енді мысал келтіретін болсақ. Мына диалектілік дыбыстаудың кері әсерінен болатын қателерге мысал келтірсек. Мынандайларды айуға болады, мысалы, Көкшетау жақтан келген қазақтардың тілінде қазақтың жуан «а» дыбысын, жіңішкертіп «ә» деп сөйлеу. Диалектілік дыбыстық ерекшелігі бар.

– Жәмән деген иә?

– Иә, жәмән, тәмәқ, әяқ, әқын

– Әқын жазушылардың дейді

–  Иә, әқын жазушылар деп сөйлейді сол жақтың адамдары. Әрине ол кісілердің өзі ерекше бір каллорит береді тілге. Ерекше бір реңк береді. Дегенмен, енді осыны әбден...

– Бірақ қазақтың ортақ тіліне жатқыза алмаймыз?

– Бұл әдеби нормаға қайшы келетіндіктен, бір ресми қатынастағы сондай бір дайындықты ауызша сөзбен, бір салмақты ауызша сөздің жанрларында осылай сөйлеп тұрғандай кішкене құлаққа жағымсыздау естіледі.

– Бізде, мысалы, біздің өлкеде бір рез, екі рез деп айтатынбыз. Мысалға бір рез секірдім, екі рез секірдім. Ал қазір біліп жатырмыз бір рез деген дұрыс емес екенін. Бір рет, екі рет деп айтқан дұрыс екен.

– Дұрыс, дұрыс, бұл жерде «з» дыбысын қолданып тұр, ал қазақ әдеби тіліндегі ол норма бойынша рет болу керек. Бір рет, екі рет, енді біздің ойымызша, бұл жердегі «з» бұл орыс тілінің раз деген сөзінің әсерімен қалыптасса керек. Один раз, два раза дегендегі раз ана жерге барып қолданылып тұр. Бұл орыс тілінің әсерімен болған интерференциялық құбылыс. Ал енді бағана айттық қой, орыс тілінің әсерімен бізде сөйлеп кететіндер көп. Ал мүлдем орыс тілін естімеген қазақтардың тілінде де орыс сөздері жүреді. Мысалы, новыйдан алдық деп жатады. Жаңадан алдық деп емес. Осыған кішкене сақ болу керек. Енді осы тұста қазір Самат екеуміз отырып алып, осындай қателерді шығара берсек, біздің бағдарламамыздың бұған уақыты жетпейді. Сондықтан бір күлкілі мысалды айтып аяқтайық. Мынау «kzландия» дегенде ана Нұртас Адамбаев орыстілді қазақтардың арасындағы осы тілді білмеуден немесе тілдегі дыбыстарды дұрыс айтпаудан туындаған бір казустарын күлкілі қылып сахнаға шығарып жатыр ғой. Қазір сол баланың режиссерлігімен түсірілген фильмдер теледидардан көп жүріп жатыр. Сонда, міне, мен байқап қалдым, бірақ теледидарды арнайы көрмеймін. Сонда бір жігіт үлкен қазақтың тойында үлкен ақсақалдар мен ата-әжелердің алдында шығып сөйлеп тұр.

– Қойылым ғой енді, сценария бойынша

– Иә қойылым. Сонда былай дейді: менің әке-шешем осырды, осырды дейді. Сонда оның айтайын дегені әке-шешем өсірді, өсірді деген сөз. Міне, бұл орыс тілінің дыбыстау жүйесімен алып келіп, қазақтың дыбыстарын айтып тұрғаннан шыққан сөз ғой енді. Осындай келеңсіз қателіктерге жол бермеу үшін қазақтың төл дыбыстарын дұрыстап айтып үйренген абзал. Бірақ дегенмен, маған енді күледі екен деп, мүлдем сөйлемей қоюға да болмайды.

– Көп рақмет, Анар ханым!