Жүргізуші. – Бұл – «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Ендігі сұрағымыз, Анар ханым, сөйлеу стилі ауызша формасының интонациялық ерекшеліктері жайлы болмақ. Бұған не дейсіз?

Анар ханым. – Міне, бұл, интонацияның құралдарына бай стильдік тармақ десек те болады. Ауызша формасы осы стильде жүзеге асқан сөздің ауызша формасы сондай құбылғыш болады. Тіпті оны сіз алдын ала болжай да алмайсыз, сөйлеп тұрған адам сізді танитын адам болғандықтан, өзіңіз білесіз, сөйлеу тілі тек қана бірін-бірін танитын адамдар арасында, екеуара болады көбінесе. Енді танымайтын адамдар арасында болып жатса, ол стильдің ішінде ресми қарым-қатынасқа тән элементтер көп болады. Мысалы, сіз көлікте бейтаныс бір адаммен сөйлессеңіз, сіз кішкене оған тартынып сөйлейсіз. Танымайтын адам болған соң, ресми қарым-қатынастағы тиісті клищелерді қолданасыз. Қаратпаларды қолдануыңыз мүмкін. Мысалы, апай деп айтуыңыз мүмкін. Ал егер сіз оны танитын адам болсаңыз, оған айналайын апатайым деген сияқты неше түрлі басқа қаратпаларды қолданасыз. Міне, осы. Енді сөйлеу стилінің ауызша формасы қай кезде жүзеге асады дегенде, ол тұрмыстық аяда жүзеге асады. Тұрмыстық аяда екеуара қарым-қатынас дедік. Бірін-бірі танитын адам болсын, бұл жерде мағынаны грамматикалық форма арқылы жеткізудің басы артық болып табылады. Ол туралы біз мысалдарымызда көп айттық. Мысалы, осы аптада көлігіңді жөндеп, міндетті түрде ана ауылдағы біздің үлкен әжеміздің үйіне барып қайт деген грамматикалық ұзын сөйлем. Бұл ақпаратты толық жеткізіп тұр. Енді сіз осы ақпаратты өзіңіздің қасыңызда тұрған ініңізге қалай айтасыз?

Жүргізуші. – Көлікті жөнде, әжеміздің үйіне барып қайтайық!

Анар ханым. – Болды, ол оны түсінеді қай әже, қай жерде, қай ауылға баратынын оның бәрін түсінеді. Сөйлеу тіліне осындай құрылымдардың неғұрлым ықшам формалары тән. Ал енді өздеріңізбен өткен сабақтарда айтқанымыздай, құрылымның формасы неғұрлым ықшамдалған сайын, оның интонациясы соғұрлым байи түседі, көркемделе түседі. Өйткені жаңағы грамматикалық сөздер, грамматикалық формалар жеткізбей тұрған мағынаны интонация өзінің еншісіне алып жеткізеді. Сөйтіп интонация күрделенеді.

Жүргізуші. – Осы сөйлеу интонациясына қатысты тағы бір мысал келтіріп кетесіз бе?

Анар ханым. – Иә, мұнда Ғабит Мүсіреповтың шығармасынан бір жақсы үзінді бар екен. Көркем әдебиет жанрындағы мәтін ғой бұл. Дегенмен мен бір сөзімде айттым, көркем әдебиетте кейіпкердің характерін жеткізу үшін, болып жатқан жағдаятты шынайы өмірге жақындату үшін, сөйлеу тілінің элементтерін көп пайдаланады. Әсіресе кейіпкерлердің диалогы таза сөйлеу тіліне тән формада құрылады. Мысалы, осыны қазір оқысақ, мынадай интонациямен оқимыз, бір кішкентай үзінді диалогтан: - Көмір, көмір. – Қане, қане қандай екен? – Кәдуілгідей болады да, қандай болушы еді?! – Еее, нағыз таскөмір. Қаттысын көрдің бе, өзінің? Осыны кеміретін боламыз да... Тіс те керек болар бұған. Міне, бұл жерде лепті интонация да тұр, сұраулы интонация да тұр. Бұл жерде пауза да бар, бұл жерде дауыс қаттылығын күшейту де бар. Қарқынды баяулату да бар, қарқынды жылдамдату да бар. Сөйлеу тілінің интонациясы да сондай қанық болады. Бұл енді көркем әдебиет мәтінінен алынғандықтан, ішінде кейбір образды сөздер бар. Ал кәдімгі «тірі» коммуникацияда, күнделікті өзіңіз естіп жүрген сөзде интонация бұдан да алуан түрлі болуы әбден мүмкін.

Жүргізуші. – Анар ханым, сөйлеу стилінің ауызша интонациясының ерекшеліктері жайлы біраз мағлұматтарға қанық болдық. Көп рақмет!