Жүргізуші. – Бұл – «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Біздің сауалдарымызға жауап беретін тіл маманы – Анар Мұратқызы. Біз интонациялық ерекшеліктер жайлы айтып жатырмыз. Бұл жолы публицистика стилінің ауызша формасының интонациялық ерекшеліктеріне тоқтала кетсек...

Анар ханым. – Иә, біз алдымызда өткен бағдарламаларда көркем  әдебиет стилінің ауызша формасының интонациялық ерекшелігін айтсақ, енді, мысалы, публицистикалық стильдегі ауызша сөздің интонациясы қандай болатынын айтамыз. Әдетте біз осындай сөзді қайдан естиміз? Тедидардан, радиодан естиміз. Сондай-ақ көзбе-көз журналиспен сөйлескен кезде, журналистің кәсіби мәселелері туралы әңгімелескен  кезде ол кісінің аузынан шыққан сөз осы стильдің ауызша формасына жатады. Енді, ең алдыымен, олардың кімге сөйлеп тұрғанын білейік және не үшін сөйлеп тұрғанын білейік, содан барып, оның интонациялық ерекшелігін шығарамыз. Олар тыңдармандарына, оқырмандарына сөйлейді. Публицистикалық стильдегі сөздің негізгі мақсаты – адамның ерік-жігеріне әсер ету, оған қандай да бір ақпаратты қабылдату арқылы бір іске жұмылдыру, т.б. осыған ұқсас мақсаттар бар... Олар тыңдармандарға қандай да бір ақпарат жеткізіп қана қоймай, оның еркіне, санасына әсер етуді көздейді. Ол үшін бұндай мәтіндер нық дыбысталып, ондағы барлық сөздер анық естілуі керек. Сонымен қатар бағалауыш мәнді тірек сөздерді мәтін бойында интонациялық құралдар арқылы ерекшелеп отырған дұрыс. Енді бағалауыш мәні бар сөздер дегенді сіздер өткен сабақтарымыздан жақсы түсіндіңіздер. Ал енді интонациялық құралдар арқылы ерекшелеу дегенде, оған екпін түсіру немесе ол сөзді баяуырақ қарқынмен оқу. Осындай тәсілдермен осы сөздерді ерекшелеу керек. Сонымен бірге, қарқынды өзгертіп отыруға, әуезді құбылтуға да әбден болады. Бірақ дауысты тым ойнақшытып, бір сарыннан екінші бір сарынға күрт ауыстырып отыру тыңдарманның құлағын шаршатып жібереді. Қабылдауын қиындатады. Енді тағы да бір осы стильдің ауызша формасының ерекшелігі ой екпінімен айтылғанда, жаңағы біз айтқан бағалауыш мәнді тірек сөздерде дауыс қаттылығын жоғарылатып, бірақ оны тым үлкен мәндермен емес, орташа мәндермен берген дұрыс. Енді дауыстың қаттылығын жаңағы негізгі сөздерде, ой екпіні түскен сөздерде шығару керек дейміз. Бірақ қатты шығарып жіберсе, тағы болмайды. Тиісті жерлерде эмоциялық паузаларды шығарған абзал. Бағанағы сіз айтқан люфт паузалар дедіңіз ғой. Сондай паузаларды қолданған дұрыс. Өйткені тыңдарман паузаны қойған кезде елең етіп, ары қарай мазмұны не болады екен деп, назарын тез шоғырландыра қояды. Енді осындай паузаның сондай эффектісі бар екен деп, оны қайта-қайта қолдана берген де тыңдарманды шаршатып жібереді. Сондықтан оларды шектен тыс көп қолданса, онда сөздің мәнері болмай қалады. Публицистика стиліндегі ауызша сөздің интонациясы осындай.

Жүргізуші.  – Қысқаша мысал келтіріп кетсеңіз...

Анар ханым. – Мұнда бір мәтінді оқиын мысалы, «Қарттардың үмітін сөндіріп алмайық!» Жас Отан мүшелерінің ұраны осындай деген газеттен алынған мәтін. Енді мен бір радио хабарды айтып тұрмын деп елестетейік, қазан айының 1-нен бастап, бүкіл Қазақстан бойынша зейнеткерлерге, соғыс ардагерлері мен мүгедектерге жан-жақты жәрдем көрсету мақсатында ұйымдастырылған «Менің қарттарым!» атты республикалық  жастар әлеуметтік акциясы өтіп жатыр деген сөйлем, иә? Енді осыны қате оқып көрейікші: Қазан айының 1-нен бастап, / бүкіл Қазақстан бойынша зейнеткерлерге, /соғыс ардагерлері мен мүгедектерге/ жан-жақты жәрдем көрсету мақсатында/ ұйымдастырылған «Менің қарттарым!» атты республикалық  жастар әлеуметтік /акциясы /өтіп жатыр десем, көп пауза жасап қойдым, көрдіңіз бе?

Жүргізуші. – Көп жағдайда байқаймын. Диктордың демі дұрыс қойылу  керек. Эфирге шығар алдында, микрофон алдында. Сондықтан болып жатады деп ойлаймын. Керек емес паузалар мағынасын өзгертіп жіберуі мүмкін.

-         Анар ханым. – Өте дұрыс! Ол бір себебі, тағы бір себебі бар. Диктор мынау мәтіннің мазмұнын түсінбейді де, паузаны қоймайтын жерде қояды. Осы жерде кідіріс жасайыншы кішкене, мынау бір жақсы сөз сияқты дейді. Ал сөздің, сөйлемнің түгел мағынасын білмейді. Міне, осындай да қателіктер кетіп жатады.

-         Жүргізуші.  – Өкінішке орай қазір естіп те жүрміз.

-         Анар ханым. – Бір өкініштісі, иә, сондай да бар.

-         Жүргізуші. – Түсінікті, көп рақмет!