Жүргізуші. – Бұл – «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Анар ханым, келесі сауалымыз көркем әдебиет стилі ауызша формасының интонациялық ерекшеліктері жайлы болмақ.

Анар ханым. – Иә, Самат, біз өткен сабақта дайындықты ауызша сөздің өзіндік ерекше интонациялары болады дегенді ғана айтып өттік те, оған тоқталмадық, мысалдар келтірмедік. Міне, қазір соның мүмкіндігі  болып тұр. Біз ең алдымен әңгімені, көркем әдебиет стилі, ауызша сөздің интонациялық ерекшеліктеріне тоқталудан бастаймыз. Енді өздеріңіз білесіздер, көркем әдебиет деген кезде біз көз алдымызға тек қана бір ғана жанрды елестете алмаймыз. Алуан түрлі жанрлар келеді көз алдымызға. Ол – поэзиялық шығарма, ол – прозалық шығарма, ол – драмалық шығарма. Сол драма, проза, поэзияның өзінің ішінде тағы да бірнеше стильдік салалар, жанрлық салалар ары қарай жіктеліп, тармақталып кете береді. Дегенмен  осы негізгі 3типін алып көрейік. Мысалы, егер сіз поэзиялық шығарманы ауызша оқитын болсаңыз, онда сіздің интонацияңызды сол өлеңнің мазмұнына қарай бір, сол өлеңді сіз қалай жеткізгіңіз келіп тұрған дітіңізге қарай екі өзгертесіз. Бір жағынан авторлық діт, яғни өлең жазған кездегі автордың идеясы, екінші жағынан сіздің идеяңыз қосылады да, осы екі идеяны жеткізу мақсатында сіз интонациялық құралдарды пайдаланасыз. Бір қызығы, көркем әдебиет стиліндегі басқа жанрлардан прозадан, драмадан өлең интонациясының өзінің ерекшелігі бар. Ол немен байланысты? Ол өлеңнің құрылысының бір жүйеге бағынатындығымен, яғни ол өлеңде міндетті түрде ұйқас болады, ол өлеңде міндетті түрде әрбір жолында белгілі буын саны сақталу керек. Сіз өлеңді оқыған кезде интонацияңызда қайталаулар көп болуы мүмкін. Мысалы, сіз өлеңнің сөйлемінің бірінші жолын тиянақсыз интонациямен бастап, екінші жолын тиянақтымен аяқтасаңыз, екінші жолында да тура солай аяқтауыңыз мүмкін. Немесе үшінші жолында тура сол өрнектермен интонация түсуі мүмкін.

Жүргізуші. – Негізінде үнемі солай қайталана берген адамды жалықтырып жіберетін сияқты... Көп кештерде болдық. Ақындарымыздың өзі өлеңдерін оқығанда, адамды жалықтырып жібереді. Ал егер ол өлеңді актер адам оқыса, түрлендіріп жібереді.

-         Анар ханым. Өте дұрыс! Тамаша айттың! Менің енді айтайын деп отырғаным, кез келген көркем шығарманы оқып отырған кезде біз эмоциялық толқыныс тудыратын сөздерге ерекше интонациялық екпін түсіріп айтуымыз керек. Мысалы, өлеңнің бір жолының әуенінің толқыны басы тиянақсыз әуенмен келеді де, соңы тиянақты болып кететін. Былай қарағанда, бір сарынды толқынның ішінде бір сөзді ерекшелеп, оны әуенін бұзуға болады. Сол кезде тыңдарманның құлағы елең ете қалады. Қай сөзде бұзамыз деген кезде, эмоциялық оның толқынысын тудыратын сөзде бұзамыз. Қай сөзді сіз ерекшелеп айтқыңыз келеді, мысалы, сол сөзде. Неге эмоциялық деп отырмыз? Өйткені алдыңғы бағдарламалардан білеміз, көркем әдебиет стилінің негізгі мақсаты – адамның эмоциясына әсер ету арқылы оны бір жақсы игілікті істерге, жақсы бір мінезге тәрбиелеу. Сондықтан көркем мәтін ішіндегі тіпті, сол поэзия жанрында болсын, драма жанрында болсын, проза жанрында болсын, эмоция тудыруға негіз боп тұрған сөздерді сіз интонациялық жағынан ерекшелейсіз. Енді бұл жерде қарқын қандай болу керек? Біз интонацияның  бірнеше компоненті бар дедік қой. Ол әуен, енді әуен жағынан келгенде, өлеңнің әуені нағыз Ахмет Байтұрсынов айтқан қазақ интонациясы кілемге түскен түрдей, кілемге түскен өрнектей біріне-бірі жалғасып, толқынданып, әдемі боп тұратын интонацияның нағыз осындай көрінісін біз поэзия жанрындағы шығарманы ауызша айтқанда байқаймыз. Енді осыған келіп, қарқын, пауза туралы аайтатын болсақ, паузалардың ұзақтылығы бірдей болады. Өйткені әрбір жол аяқталған кезде, демді қанша уақытқа тоқтатсаңыз, келесі жолы сонша уақытқа тоқтатуға тура келеді. Өйткені өлеңнің ырғағы сондай.

Жүргізуші. – Театр тілінде люфт пауза дейді. Психологический пауза деген бар...

-         Анар ханым. – Дұрыс, дұрыс! Осындай паузалар мен айтқан сол жаңағы құрылымдық паузалар. Әрбір өлеңнің жолынан кейін міндетті түрде пауза жасауыңыз керек. Егер сіз өленің жолы аяқталғанда пауза жасамасаңыз, ол прозаның ауызша стиліне жақындап кетеді. Ал жаңағы люфт пауза, психологиялық паузалар, осындай паузаларды сіз өлеңнің ішіндегі өзіңіз ерекшелеймін деген сөздің алдынан немесе артынан қойып отырасыз. Сөйтіп, өлеңнің жалпы кілемге түскен өрнек сияқты бедерінен тағы да келіп, бір өрнектер түседі. Сөйтіп, тыңдармандардың эмоциясына әсер етеді. Ал драма тілінің интонациясына келетін болсақ, өте құбылғыш болады. Драма шығармалар тілінің интонациясы. Неліктен? Өйткені драмаға қатысатын кейіпкерлердің саны көп. Және олар әртүрлі әлеуметтік топтың өкілдері болуы мүмкін. Солардың сөйлеуі арқылы солардың ерекшеліктерін беру үшін, көңіл-күйінің ерекшеліктерін беру үшін. Тіпті керек десең, олардың қандай өңірден келгендігі туралы ақпаратты жеткізу үшін интонациялық құралдарды шебер пайдалануға болады. Оның сөзін сомдаған кезде, актерлер, әдетте драмалық шығармада әрбір кейіпкердің рөліне кіреді де, сонда олардың әрқайсысының интонациялық безендірілуі әртүрлі болып шығады. Прозалық шығарманың да драмалық шығармаға қарағанда, поэзиялық шығармаға қарағанда өзіндік ерекшелігі болады. Прозалық шығармада да дауысты құбылту, ойнатудың мүмкіндіктері де шексіз.

Жүргізуші. – Түсінікті. Көп рақмет, Анар ханым!