Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламалар циклі. Алдыңғы сабақтарда біз көркем әдебиет тілінің сөз бедері, публицистика тілінің сөз бедері, ғылыми тілдің сөз бедері жайлы әнгімелеген болатынбыз. Бұл жолы Анар ханым, ресми тілдің сөз бедері жайлы түсіндіріп берсеңіз.

Анар ханым. Иә, Самат, біз сөз бедері деген кезде әрбір кітаби тілдің стильдік тармақтарына тән, сол тармақтардағы ауызша сөйлегенде қолданылатын сөздер туралы, дайын сөз үлгілері туралы, сөз қолданыстары туралы әнгіме еткенбіз. Енді ресми тілдің ауызша формасында қандай сөздерді жиі қолданамыз деген кезде, ең алдымен, мына нәрсені айту керек. Күнделікті бейресми қарым-қытынаста қолданылатын сөздерді негізінен ресми қарым-қатынаста та қолданамыз. Бірақ бір қызығы, олар сол ресми қарым-қатынаста кәдімгідей өзінің нақты мағынасында жұмсалады. Мысалы, «мектеп», «оқушы», «мұғалім» деген бейтарап сөздерді күнделікті қарым-қатынаста да айтамыз. Ал енді осыны ресми қарым-қатынаста қолдансақ, мысалы, өтініш білдіретін, ресми қатынаста өтініш білдіретін болсақ, олар сол өтініш формасының ресми қарым-қатынасындағы клишесимен бірге қолданылады. Мысалы, басшыңызға сіз ауызша түрде айтып отырмын, жазбаша түрде емес. Ресми қарым-қатынастың жазбаша түрі тіпті бөлек, өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, ауызша формасында мектеп, мұғалім, оқушы деген сөзді қолданып өтінішті білдірсек. Мәселен, сіз мектептің мұғалімісіз я? Сіз оқушыларға қатысты бір өтінішті өзіңіздің мектептің директорыңызға айтсаңыз оны қандай формада жеткізесіз? Сіз басшыңызға өтініш білдіріп тұрсыз. Оқушылар туралы өтініш. Ішінде мектеп деген сөз болу керек.

Жүргізуші. Басеке, біз өзіміздің сыныбымызбен кеңесіп, осы алдыңғы Наурыз мерекесін атап өтсек пе деп шештік. Сіз қалай қарайсыз?

Анар ханым. Дұрыс, міне. Сіздің өтінішіңіз тура ресми қарым-қытынастың ауызша формасында шықты. «Еке» деген қаратпалар қазақи дәстүр бойынша жасы үлкен кісіге айтылады. Содан кейін, қарасаңыз, «Наурыз», «мереке», «сынып» деген сөздерді қолдандыңыз, бірақ сіздің өтінішіңіздің ішінде олар бір ресмилеу реңк алып тұр я, костюм-шалбар киіп, мойындарына мойтақ тағып...

Жүргізуші. Енді бастықтың алдында тұрғанда басқалай сөйлеу...

Анар ханым. Сіздің сол сөздеріңіз қолдарында бір портфелі бар сөздер болып шықты. Ал егер ауызекі тілде осы өтінішті айтатын болсақ, мысалы, онда сіз басқаша бересіз я? «Бүгін сол сыныптағы балаларды Наурызға апарамын дейсіз» немесе «бүгін сыныптағы балалармен Наурыз өткізейін деп жатырмын» дейсіз. «Наурыз» деген не? «Мереке» деген не? Тіпті «сынып» деген не дегенді қолданбай айта салсаңыз да болады я? «Бүгін балалармен Наурыз өткіземіз» деп. Сізді тыңдап тұрған адам сіздің қай балалармен өткізейін деп жатқаныңызды, ол балалар оқушы екенін түсінеді. Міне, ресми қатынастың сөз бедеріндегі ерекшелік осы. Енді біздің тыңдармандарымызға нақтырақ, түсініктірек, қызықтырақ болу үшін мысалдар келтірейін. Ауызекі тілде, мысалы, телефонмен көшеде бара жатқан кісінің, жаңа ғана кетіп бара жатып әңгімесін естіп қалдым. «Брашқа айт кет» дейді. «Сен бар да, брашқа айт, кет» дейді. Бұл сөзі «сен бар да дәрігерге айтып кет» деген сөзі. «Айт кет» деген «айтып кет» деген толық нұсқасы. «Браш» деп отырғаны дәрігер. Бұл біздің сөйлеу тілінің тек қана ауызша коммуникацияда жүзеге асатын тұрмыстық аядағы сөйлеу тілінің мысалы. Ал енді осыны ресми тілдің бедеріне салатын болсақ, онда «сен емханаға барып, дәрігерге айтып кет» деген толық нұсқада айтасыздар. Ал осыны жазбаша формаға түсіретін болсаңыз, онда тіпті де нақтылықты көбірек қосу керек. Онда «сен, қалалық нөмірі бесінші қалалық емхананың бәленбай деген дәрігеріне осындай, мысалы, мынандай бөлмеде отыратын дәрігеріне кіріп, айтып кет» деген толық форма ұсынылады. Егер осыны құжат түрінде рәсімдейтін болсаңыз. Міне, осы, ал енді кейде мынандай болып жатады: ресми қарым-қатынастың ауызша формасында тым асырып кетіп, көркем әдебиет стиліне тән бейнелеуіштік, бағалауыштық немесе көсемсөз, яғни публицистикалық стиліне тән экспрессиялық бағалауышытық сөздерді қолданып кетіп жатады. Мысалы, мұғалім деген сөзді ұстаз деп егер ресми қарым-қатынаста, құжатта айтса, оқушы дегенді шәкірт деп айтса, кішкене пафос қосылып кетеді. Әрине ресми қарым-қатынастың ауызша түрінде ұстаз, шәкірт деген сөздер қолданылмайды емес, қолданылады. Қалай ойлайсыз, Самат? Қандай кездерде қолданылады?

Жүргізуші. Құттықтауларды айтсаңыз болады.

Анар ханым. Иә, иә, ресми қарым-қатынастың сондай бір жақын, жылы форматы болады. Ол осындай құттықтаулар, сондай бір салтанатты жиындарда. Мысалы, басшысы өзінің қол астындағы мұғалімдеріне: «Құрметті ұстаздар!» десе, ол орынды болады. Ал енді, мысалы, «5-сыныптың ұстазы өзінің шәкірттерін сабақ аяқталмай тұрып, қайтарып жіберген» десе, күлкілі естіледі я?

Жүргізуші. Түсінікті, Анар ханым! Біздің уақытымыз сәл шектеулі, оны жақсы білесіз. Сондықтан біздің тыңдармандарымыз жан-жақты мағлұмат алды деп ойлаймыз. Рақмет сізге!