– Бұл «дұрыс сөйлейік!» бағдарламаларциклі. Ендігі сабағымыз публицистика тілінің сөз бедері жайлы болмақ. Анар ханым, тарқатып берсеңіз.

– Иә, публицистикалық шығармалардың өзіндік бір ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктерден, публицистиканың, публицистикалық шығарма тілінің бедері құралады. Ең бірінші ойға келетін нәрсе, бұл жаңа айттық қой, кез келген құбылыс туралы публицистика стилінде дайындалған мәтіндерде, сол құбылыс туралы ақпарат бағалауыштық контексте беріледі. Ол не үшін? Ол тыңдарманның ерік-жігеріне әсер ету, оны бір нәрсеге үгіттеу, бір іске жұмылдыру, оның бойында наразылық тудыру керек болса да солай болады. Бір қызығы, қарасаңыз, оны жақсы байқауға болады. Қазір газеттерде бір оқиғаға сол газет, егер сол оқиғаны қолдаушылардың көзқарасын білдірсе, онда ол оң көзқараста жазады. Мысалы, ол қалай айтсам болады, «Ақжол» партиясының делік, енді «Ақжол» дегенді айтпай-ақ қояйықшы. Біз қазір саяси мәселеге ұрынбай тұрайық. Міне, мысалы, «Анар мен Самат» деген партияның мүшелері қыруар іс атқарып келеді десек, біздің партиямызды жұрт жақсы көреді я? Ал бізді ұнатпайтын басылым болса, онда былай жазады: Құрылғанына қанша жыл өтсе де, ештеңе бітірмеген, түк тындырмаған «Анар мен Самат» партиясының мүшелері әрең дегенде бір шараны орындады-ау, әйтеуір, - деп жазады. Бір шараның орындалуы туралы осы екі түрлі формада берсе, оны оқып отырған адам, әрине екі түрлі көзқараста болады.

– Жек көрініш сезімін оятады.

– Бізге қатысты, «Анар мен Самат» партиясын қолдаумен жақсы екен деген оңды ой қалыптасса, екіншілерінде оған теріс пікір қалыптасады. Сондықтан шығарманың, публицистикалық шығарма тілінің бедеріне келгенде, ең бірінші ескеретін мәселе, осы бағалауыштық, үгіттеуіштік, насихаттаушылық тілдік қолданыстар. Енді тағы осы жерде қызықты айта кететін нәрсе, әсіресе журналистеріміздің тілінде көп кездесіп жатады, осы баға береміз деп, кейде сөздерді дұрыс қолданбай жатады.

– Мысалы?

– Иә, мысалы, баға береміз дейді де, бірақ сөздерді дұрыс қолданбағандықтан, кейде баға береміз дейді де, бағалары күлкілі болып шығады. Мәселен, арақ ішудің арқасында дейді. Арқасында деген сөз орыс тілінің калька дейміз ғой енді, мына орыс тілінің әсерімен аудара салған үлгісі. Следствий дегенді олар, арқасында деп аударған. Ал «арқасында» деп біз жақсы, жағымды заттар, құбылыстар туралы айтқанда айтамыз.

– Мысалы, үлкен адамның арқасында осындай мешіт салынды бір жерде деген секілді.

– Иә, тәуелсіздіктің арқасында біз жақсы күн кешіп жатырмыз деген сияқты я? Ал енді арақ ішудің салдарынан, кесірінен болуы керек. Дәл осындай нәтижесінде деген сөзді де дұрыс қолданбайды. Нәтиже деген ылғи оң мағынада қолданылуы керек. Бірақ темекі шегудің нәтижесінде ауырып қалды дейді. Темекі шегудің салдарынан, кесірінен деп айту керек. Ал нәтижесінде деп жақсы немесе бейтарап бір құбылысқа қатысты болса, қолданған абзал. Осындай қателерден сақ болу керек. Сол қазіргі біздің журналистерімізде асыра, өздерінше бір сөз жасаймыз деп, тілдік нормаларды бұзып алатын тұстары да болады. Мысалы, аспазшылар дейді. Аспаз дегеннің өзі мамандықтың аты. Оған апарып, мамандық жасайтын –шы жұрнағын тағы жалғап қояды. Диқаншылар дейді. Диқан деген ол өзі мамандықтың аты, оған апарып тағы -шы жұрнағын жалғап қояды. Осындай кездерде журналистерге абай болған жөн.

– Яғни, аспаздар, диқандар болуы керек.

– Иә, солай. Осы публицистика шығармасының сөз бедері жайлы айтқаннан кейін, тыңдармандарымызға түсінікті болу үшін, кішігірім бір ойын өткізіп жіберейік. Яғнимен сізге бір сөзді айтам, сіз оған публицист, журналист ретінде бағалауыштық бір реңк беріңіз.

– Жақсы, көрейік, шамадан келгенше.

– Мысалы, еңбек.

– Ерен еңбектің арқасында, деуіміз мүмкін.

– Дұрыс, ерен еңбектің арқасы болуы керек. Ал енді ой.

– Терең ойдың арқасында.

– Тамаша, тамаша. Ал егер, мысалы, қимылды, қозғалысты, етістікті былайша айтқанда, басқаша ауыстырып беру тұрғысынан өткізсек. Мысалы, дамыды десем?

– Қарқынды дамыды деп жатамыз.

– Иә, немесе өрістеді, өркендеді деп те айтады. Нәтижелі болды.

– Жақсы нәтиже көрсетті.

– Иә, дұрыс, тағы да басқаша қосқым келіп тұр, берекелі болды деп айтуға болады. Мысалы, қарсы алды десек ше?

– Құшақ жая қарсы алды.

– Тамаша, дұрыс. Міне, біздің тыңдармандарымыз байқаған шығар, публицистикалық стильдегі ауызша сөзде міндетті түрде осындай бағалауыштық, бояуы бар сөздер қолданған абзал және қолданылады да.

– Дұрыс айтасыз, тіпті Анар ханым, сіз ойын түрінде де тыңдармандарымызға түсінікті болуы үшін көрсетіп беріп жатырсыз. Көп рақмет сізге!