– Бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Ендігі сабағымыз, Анар ханым, көркем әдебиет стилі жайлы болмақ. Яғнионың ішінде көркем әдебиет стиліндегі сөз бедері жайлы айтсақ.

– Самат, көркем әдебиет тілінің сөз бедері ерекше болады. Кез келген стильде көрініс табатын тіл бедерінің айырым белгілері, айырмашылығы болады. Сол сияқты көркем әдебиет тілі бедерінің ерекшелігі бір-ақ нәрсе! Ол – образ, бейне. Мысалы, күнделікті қарым-қатынаста қысты жылдың бір мезгілі ретінде алатын болсақ, ол нақты бір құбылыстың аты я? Табиғат құбылысының аты. Табиғатта болатын өзгерістердің, процесстердің бір кезеңде болатын өзгерістерді, процесстерді жинаймыз да, соны осы атпен атаймыз я? Ал көркем әдебиет тілінде бұл образға айналады. Бұл бейдерек нәрсеге айналады немесе бұған адамға қатысты қимыл-қозғалыстар телінеді. Сөйтіп, сіз қысты бір адам ретінде елестетесіз. Осыған мен Абайдың өлеңін келтіргім келіп отыр:

«Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.

– Үсті-басы ақ қырау, түсі суық...

– Басқан жері сықырлап келіп қалды.

Міне, қараңызшы, біз осы Абайдың қыс туралы өлеңін оқығанда, біз кәдімгідей бір қозғалып, аяғын басқанда қарды сықырлатып, келе жатқан қысты елестетеміз және...

– Дәу денелі адамның...

– Иә және оның сүйкімі әбден кеткен, кәрі құда екенін де өлеңнің арғы жолдарынан білеміз, көрдіңіз бе? Кәрі құда сияқты. Әдетте, енді әбден сүйкімі кеткен соң, жағымсыз эмоция тудырған соң, қыстың қолайсыздығын, қыс осындай қолайсыз, қыс келген кезде мынау, әсіресе бақуаты төмен адамдардың қатты қиналатынын осындай бір ғана Абай «кәрі құда» деген сөзімен ғана, образбен ғана беріп отыр. Көрдіңіз бе? Сондықтан көркем әдебиет тілінің бедері туралы айтқан кезде, оның бірінші белгісі, ондағы кез келген сөз образ түрінде қолданылады. Соны, образдарды түсіну үшін, тағы да айтамыз, мәдениетті білу керек. Мысалы, жаңағы кәрі құда дегенді қалай ойлайсыз сол өлеңді оқыған кезде, кәрі құда деген сөзді оқыған кезде, қыс сондай бір қолайсыз, жағымсыз деген ассоциациялар орыстілді біздің тыңдарманның санасында туа ма?

– Мүмкін.

– Иә. Егер жаңағы кәрі құда дегеннің не екенін түсініп жатса, туады. Ал білмесе, біздің мәдениетте құда дегеннің не екенін, оның ішінде кәрі құда дегеннің не екенін білмесе, әрине ондай ассоциациялар мүлде тумайды да, оның эмоциялық әсері, эстетикалық әсері аздау болып қалады. Мысалы, мынандай ғана бір мысал. Енді менің өзімнің тәжірибемде болды. Бір мықты маман, өз саласының білгірін қазақ тіліне оқытып жүрдім. Сонда ол кісінің жұмыс үстелінің үстінде әсемделген, әдеміленген, енді безендіріп жасаған тайқазанның мүсіні болды. Базарлық ретінде берген кішкентай көшірмесі. Сосын мен ол кісіден сұрадым. «Мынау не?» - деп. Ол кісі «котел» - деді. Ал  қазақта ол – тайқазан. Тайқазан деген ол - образ. Образ. Мысалы, сол тайқазанды сыйлаған адам, ол кісіге қазаның толы болсын, ырысты болсын, Алладан береке болсын, нәсібің көп болсын дегенді меңзеп сыйлады. Ал ол кісі оны «котел» деді. Көрдіңіз бе? Сонда қазақтың өлеңдерінде егер, көркем әдебиет стилі туралы айтып жатырмыз ғой? «Тайқазан» деген сөз болса, осы тайқазанның қазақ мәдениетінде нені білдіретінін білмеген адам, Е, мынау котел туралы өлең – деп ойлайды. Ол несібе, ырыс, береке, бірлік туралы өлең екенін ол ұғынбай қалуы мүмкін. Сондықтан көркем әдебиет стиліндегі мәтіндерді түсіну үшін немесе сол стильде өзіміз мәтін тудыру үшін осындай бір көркем әдебиет стильдің ерекшеліктерін білуіміз керек.

– Айтыңызшы, осы көркем әдебиетте тайқазан жайлы айтылғанда, міндетті түрде береке, бірлік қосымша жүреді. Тайқазан...тайқазанның символы ретінде. Неліктен?

– Иә, неліктен тайқазанға тура осы ұғымдар телінген деп отырсыз ғой? Дұрыс. Қызық болар біздің тыңдарманымыз үшін де. Тайқазан деген өзі атында тұр. Бір тайдың еті сыйып кететін қазан. Енді былай қарасаң, бір тайдың еті сыйып кететін қазан кімге дайындалады? Ол бүкіл ауыл-аймақ, айналадағы бүкіл ағайын-туысқа өзі бір ауыл, бір туыстық, туыстық қатынастағы топ болып отыратын ғой қазақтың дәстүрлі мәдениетінде. Сонда тайқазан дегенде үлкен бір әулетті, үлкен бір әулетті бір асқа шақырғанда, сол пайдаланылатын қазан ғой. Ал енді тайқазан деген кезде қазір барлық қазақтың санасында бір-ақ тайқазан тұрады. Ол – Түркістанда, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде тұрған тайқазан. Оның сыртында, бірнеше рет араб әріптерімен кәдімгі Құранның сөздері жазылған я? Осы тайқазан қасиетті тайқазан болып саналады. Өйткені Түркістан – қазақ хандарының резиденциясы. Ол Мәскеудегі Қызыл алаң сияқты, Франциядағы Елисейские... Елисей алаңы, Елисейские поля дейді ғой, сол сияқты немесе Петр тұсындағы Петербургтағы Петроград сияқты, Петергоф сияқты немес Лондондағы...

– Big Ben?

– Жоқ. West…Westminster…Westminster соборы сияқты. Яғни әлгі бүкіл династия билік құрған әулет отыратын резиденция, Түркістан соның символы біздегі. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Оның символ болатыны бүкіл соның айналасында, соның ішінде бүкіл хандарымыз жатыр я? Ал қазақ хандығы дәуірінде сол жерде бүкіл хандар басын қосқан. Сонда әр қазақ хандығының құрамындағы әр рудан келген билеушілер сол қазанға өздерінің найзаларын тіреп қойған. Ол деген біз – бірліктеміз, біз – бірміз, біздің несібеміз – бір. «Біз – бір әулеттің балаларымыз» - дегеннің символы. Міне, сондықтан да тайқазан деген кезде, біз бірлік туралы ойлаймыз, несібе туралы ойлаймыз. Өйткені сіз бір тайқазанға сыятындай ас Алладан ғана болмаса, өзіңіз таба алмайсыз ғой деген сияқты... Міне, осындай біздің мәдениетімізде тарихи түрде қалыптасқан осындай символ бар. Осындай дүниеліктер көркем әдебиет мәтінінде көп болады. Сондықтан тіл үйренушілерге айтарымыз, қазақ тілінде, көркем әдебиет стилінде кез келген мәтінді түсіну үшін қазақ мәдениетінен аз болса да, бастапқы кезде хабардар болған дұрыс!

– Бәрекелді! Жақсы айттыңыз! Көп рақмет!