Жүргізуші. – Бұл «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламалар циклі. Анар ханым, ендігі сабағымыз публицистика стилінің ауызша формасы жайлы болмақ. Жалпы публицистика деген не ұғым береді?

Анар ханым. – Иә, енді публицистика стиліндегі ауызша сөз қазір бізден құлағымызға ең көп жиі тақырып. Өйткені ақпараттық кеңістігімізде, қазір тілдік кеңістігімізде де десек те болады, журналистер қауымы, газет-журналдар, яғни бұқаралық ақпарат құралдар басым рөлге ие болып келе жатыр. Біз қазір енді мынау, әсіресе қала тұрғындары өздерінің өмірін күнделікті ақпараттарсыз елестете алмайды. Енді соның көп бөлігін біз ауызша түрде тыңдаймыз. Шынын айту керек, қазір өзі сондай заман болып бара жатыр. Бәрі асығыс, көбіне, мысалы, көлігін жүргізіп келе  жатып, радионы қосып ақпараттар тыңдай салады. Кешке үйіне келген кезде  теледидарды қосып журналистердің ауызша сөзі арқылы біледі жаңалықтарды, иә. Қазіргі қала тұрғындарының  көбі сондай. Енді қала дейміз, ауыл дейміз, бәрібір қай жақта болса да, мынау публицистика, бұқаралық ақпарат құралдарының күнделікті біздің өмірімізде алатын үлесі артып барады. Мысалы, енді публицистика деген түсінікті ол газет-журналдар, бұқаралық ақпарат құралдары дедік, мас-медиа құралдары. Енді осы стильдің ауызша түрі қандай жанрларда жүзеге асады десек, оны біздің кез келген тыңдарманымыз біледі. Ол ауызша формадағы бағдарламалар немесе журналиспен кездессеңіз де, оның айтып отырған әңгімесі де, сол  өзінің кәсібіне қатысты. Мәселені талдауы, сараптауы оның барлығы  сол публицистикалық стилінің ауызша формасында жүзеге асады.  Ал жалпы осы стилге тән қандай ерекшеліктер болады? Егер осы стилде біз мәтін құрастыратын болсақ, ауызша сөз саптайтын болсақ, онда біз қандай негізгі принципке сүйенуіміз керек десе, онда бұны енді ең бірінші тілтанушымыз, біздің ұлы ғалымымыз Ахмет Байтұрсынұлы көсемсөз деген. Өзі аты көрсетіп тұрғандай, бұл көсемсөздің мақсаты жұртты бір іске жұмылдыру, жұртты бір нәрсеге бір ойдың дұрыстығына, бұрыстығына көзін жеткізу. Оның ерік жігеріне әсер ету. Бір істің оң теріс екенін көрсету. Яғни жұртты өзіне бастап алып жүру ғой, көсем болу ғой, көсем сөздің негізгі мақсаты, қарапайым тілмен айтқанда, Байтұрсынұлының терминіне сүйенетін болсақ. Сондықтан публицистикалық стиліндегі мәтін дайындайтын болсаңыз, публицистика стилінде ауызша бір сөз құрастыратын болсаңыз, ең алдымен осы тыңдарманның ерік-жігерін қалай жаулап алсам деген ой жүру керек. Ал ерік-жігерді жаулап алу – ақылына әсер ету, сосын эмоциясына әсер ету. Сондықтан публицистикалық стильдегі қолданылатын сөздер интеллектуалды сөздер болады. Яғни ішінде күнделікті біздің қарым-қатынасымызға қажетті, салаға қатысты терминдер болады. Ол экономикалық терминдер, саяси терминдер тіпті бір ғылымның саласына қатысты терминдер болуы мүмкін. Және соның жанында сіздің эмоцияңызға әсер ететін бағалауыштық, экспрессиялық, эмоциялық сөздер жүреді. Мысалы, қараңыз, сіз егер мақала жазсаңыз, «шахтер» деген сөзді басқаша бағалауыштық сөзбен қалай айтар едіңіз?

Жүргізуші. – Кен қазушы...

Анар ханым. – Иә, кен қазушы дейсіз, иә. «Дәрігерді» қалай айтасыз?

Жүргізуші. – Ақ халатты абзал жан.

Анар ханым. – Иә, ақ халатты  абзал жан дейсіз. Ал «мұғалімді» не дейсіз?

Жүргізуші. – Тәлімгер дейсің, ағартушы дейсің.

Анар ханым. – Ұлағатты ұстаз дейсіз иә.

Жүргізуші. – Ұлағатты ұстаз!

Анар ханым. – Иә, толып жатқан осындай сөздермен айтасыз. Көрдіңіз бе, сіз бағалауыштық осы сөздерді қолдану арқылы сол өзіңіздің мәтініңізбен ана сіздің мәтінді оқып отырған адамның ерік-жігерін жаулап аласыз. Сіздің жазып отырған ақпаратқа ол не қолдаушы болып шығады, не соған наразы тұлға болып шығады, не сол қарсыласы болып шығады сіздің көрсетіп отырған пікірге. Мысалы, Самат, біз екеуміз қазір бір экспримент, тәжірбие жасайық. Мен қазір бір ақпаратты айтамын, сіз сол ақпаратты жақтайсыз ба, жақтамайсыз ба, алдымен соны айтасыз да, сосын кейін сол ақпаратты енді публицистика стилінде беруге тырысасыз. Мысалы, біз қазақ тілінің ауызша сөз мәдениетіне үйрететін «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарламасын түсіріп жатырмыз. Сіз осы мен айтқан ақпаратты жақтайсыз ба, жоқ осы ақпарат сізге ұнамай ма?

Жүргізуші.  – Жақтаймын әрине.

Анар ханым. – Енді осыны жақтайтын болсаңыз, осы мен айтқан ақпаратты журналист ретінде публицистикалық стилдің бедерін сақтап, шарттарымен айтып көріңізші. Бір жаңалықтар жанрында. Жаңалықтар деген топтамада, мысалы,  сіз осы ақпаратты жеткізуіңіз керек.

Жүргізуші. – Бүгін желтоқсан айының 9-ы күні «Дұрыс сөйлейік!» атты бағдарлама жарық көріп жатыр. Ол бағдарламаға қатысатын Ахмет Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институтының директорының орынбасары Фазылжан Анар Мұратқызы.

Анар ханым. – Бұл жерде енді сіз Самат, жақсы қолдандыңыз. Жарық  көріп жатыр деген оң әсер тудыратын етістік. Ал бірақ одан басқа ешқандай мынау ерік-жігеріне әсер ететін сөз қолданыстар болған жоқ. Мысалы, енді мен өз тарапымнан айтып көрейін. Егер мен журналист болсам, былай айтатын едім: «Бүгін  ана тілімізде дұрыс сөйлеуге үйрететін, сондай  маңызы зор, қазіргі кездегі әрқайсымыз үшін қажетті осындай бағдарлама «Дұрыс сөйлейік!» деген бағдарлама жарыққа шықты» десек, осындай бағалауыштық сөздер...

Жүргізуші. – Бәрекелді, расында да сізден үйренерініміз көп екен, көп рақмет сізге!