Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Анар ханым, бүгінгі сабағымызда әлеуметтік-тұрмыстық қатынастағы сөз әдебі жайлы айтсақ.

Анар ханым. Иә, алдымен біздің тыңдармандарға түсінікті болу үшін әлеуметтік-тұрмыстық қатынас деген не екенін түсіндірейік. Былай қарағанда, термин сияқты көрінеді ғой я? Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас деген - қарапайым нәрсе. Ол күнделікті сіздің отбасыңыздағы, құрбы-құрдастарыңыздың, жақын жолдастарыңыздың арасындағы қарым-қатынаста қолданатын сөзіңіз. Енді осы сөздің өзінің әдебі болады. Қанша осы әлеуметтік-тұрмыстық қатынастағы сөйлеу стиліндегі тіл көрініс табады, ол неғұрлым еркін және қарым-қатынас көбіне ауызша формада, көбіне емес, тіпті ауызша формада өтеді деп айтқанмен де, оның өзінің әдебі болады. Өзі бұл әдеп деген кезде, адаммен қалай амандасу керек, адаммен қалай қоштасу керек, сөзді қалай бастау керек, сөзді қалай аяқтау керек, содан кейін, мысалы, ілтипат қалай білдіру керек, ұсынысты қалай білдіру керек, көңілді қалай айту керек, мысалы, біреудің кісісі өліп, оған қалай көңіл айту керек деген сияқты, осындай-осындай қалыптасқан бір жағдаяттарға қатысты өзінің адамның көңілін білдіретін қолданыстарды әдепке қатыстырамыз енді. Әдеп деген бір жағынан этикетке де қатысты, бір жағынан сөз мәдениетіне де қатысты болады. Сол әлеуметтік-тұрмыстық аядағы сөз әдебі туралы сөз қозғағанда, міндетті түрде біздің қазақтың өз мәдени ерекшеліктерін ескеру абзал. Басқа мәдениеттен үйренгендеріңізді бұл жерде бәрін бірдей толықтай қолдана алмайсыз. Басқа мәдениетте, мысалы, біреуді қолдаған, қолпаштауды білдіретін одағай сөздер болады я?

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Мысалы, орыс мәдениетінде театрға барсаңыз, «Браво!» деп айқайлап жатады я? Енді осыны сіз қазақша қалай айтасыз?

Жүргізуші. «Жарайсың! Бәрекелді!»

Анар ханым. Иә, «жарайсың! бәрекелді!» деп айтасыз. Көрдіңіз бе, енді осы «бәрекелді» деген сөздің ар жағында үлкен діни мағына жатыр, бірақ кейін ақырындап келіп ол одағай сөзге айналып кеткен «бәрекелді» деген қолпаш сөзге айналып кеткен. Бұл «БаракАлла» деген сөз.

Жүргізуші. Арабтан тараған.

Анар ханым. Иә, «барак» деген сөз – «береке» деген сіздің арабша жақын нұсқасы...

Жүргізуші. «Берекетін берсін!» дегендей.

Анар ханым. Иә, «береке берген Алла» дегендей, сөйтіп «бәрекелді» болып кеткен. Міне, осындай сөз әдебіне қатысты осынай этикеттік, клишелік қолданыстарды біліп алған абзал. Енді мынау әлеуметтік-тұрмыстық қатынастың өзінің тілдік ерекшеліктері болады. Ол көбіне қарапайым сөздерді еркін қолдану, эмоциялық сөздерді қолдану, демеулік сөздерді көп қолдану. Мысалы, «барғанмын» демей «барған тұғым едім», «айтқанмын» демей, «айтқан тұғын едім» деп қолдану я? Мысалы, «аз» демей, «аз-ақ» дейді, «көп» демей, «көп-ақ» дейді. Міне, осындай-осындай сөздерді қолдану. Одан кейін сөйлеуші бұл жерде енді интонациясына ерік беріледі. Неше түрлі етіп сөзді құбылтып айтуға болады. Одан кейін экспрессиялық сөздер көп қолданылады. Мысалы, «күлді» демейді, «сықылықтады» деуі мүмкін я?

Жүргізуші. «Мысқылдады».

Анар ханым. Иә, міне, «мысқылдады» дегенді ...

Жүргізуші. «Мырсылдады»...

Анар ханым. Иә, «мырс етті» деп те беруге болады. «Ол мырс етіп күлді» десе мысқылдағанын білдіреді. Немесе «жүріп келе жатыр» демейді, «қорбаңдап келе жатыр» дейді я? Енді жақсы көріп, ұнатып тұрса, «томпаңдап келе жатқанын-ай» деп айтады. Міне, сөйлеудің әлеуметтік-тұрмыстық қатынастағы сөзінің осындай ерекшелігі болады және сөз әдебіндегі нормалары десе де болады.

Жүргізуші. Мм, дұрыс айтасыз, Анар ханым, көп рақмет, сізге!