Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» атты қазақ ауызша сөз мәдениеті бойынша бағдарламалар циклі. Біздің студиямыздың қонағын естеріңізге сала кетейін. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты – Фазылжан Анар Мұратқызы. Анар ханым, келесі сауалымыз сөз бедері жайлы болмақ.

Анар ханым. Иә, сөз бедері жайлы айтамыз және осы сөйлеу стиліне тән сөз бедеріне тоқталып өтсек. Ең алдымен, сөз бедері дегенде біз бұл терминді профессор Нұргелді Уәлиевтің жақсы қолданып, толық мағынасын ашқанын естеріңізге сала кеткіміз келеді. Ол тілдің қарым-қатынастағы формаларына байланысты тілдік бірліктерді талдаудың, қолданудың ерекшелігіне қатысты ұғымды сөз бедері деген. Мысалы, қараңыз, біз айттық кітаби тіл болады дедік, сосын сөйлеу тілі болады дедік. Сөйлеу тілі өзі ауызша формада ғана, тұрмыстық қатынаста өмір сүрсе, ал кітаби тіл төрт түрлі стильдік тармақта өмір сүреді. Ол: ғылыми, көркем әдеби, публицистика, ресми қатынас дедік. Осы әрбір стиль белгілі бір жағдаяттарға, қарым-қатынастарға байланысты қалыптасады. Сол стильде сізге сөйлеуге тура келеді. Жаңағы қарым-қатынасқа түсіп қалсаңыз, мысалы, сіз сотқа барсаңыз, сіз ресми қарым-қатынасқа түсесіз және соның ішіндегі ... кітаби тілді қолдануға тура келеді және ресми қатынас стилін пайдаланасыз. Енді осы ресми қатынас стилінің өзіне тән белгілерінің бәрін жинаған кезде ресми стильдің бедері шығады. Дәл солай дәл өзіне тән ерекшеліктерді жинаған кезде ғылыми стильдің бедері шығады. Міне, ал енді сөйлеу стилінің бедеріне ерекше тоқталатын себебіміз – біздің жалпы бағдарламамыз «Дұрыс сөйлейік» деп аталады, ауызша сөз мәдениетіне қатысты. Сондықтан біз сөйлеу стилінің бедеріне ерекше тоқталуымыз керек.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Ал енді сөйлеу стилінің бедеріне тіпті бұған дейінгі қаншама айтылған мысалдардың өзі-ақ қазір соның бедері қандай болатынынан хабар береді. Ең алдымен айттық, сөйлеу стилі ол бейресми қарым-қатынаста, екеуара сөзде жүзеге асады дедік, сондықтан оның, онда көп еркіндіктерге жол беріледі. Мысалы, сөйлеу стилінің бедерінің басқа стильдердің бедерінен ерекшелігі сонда – «біз қандай сөзді айтуымыз керек», «осы ойым түсініксіз болып қалады-ау» немесе «осы бір ұғымды білдіретін термин қандай еді?» деп ойланып отырмаймыз. Өйткені бұл еркін қарым-қатынас болған соң, біз соған қатысты өзіміздің ойымызды еркін жеткізе береміз. Енді бедеріне келгенде, қараңыз, егер сіз, мысалы, күнде көріп жүрген көршіңізбен сөйлессеңіз, ол кісімен сіз амандасқан кезде, тіпті кейде қалжыңдасуыңызға да болады я?

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Мысалы, «ой, жездеке, қалыңыз қалай?» деп айтуыңыз мүмкін. Ал ол сізге «ей, қара бала!» деген сияқты қолданыстарды, «ей» деген одағайын қолдану мүмкін. «Охо, өзіңіз жасарып кетіпсіз ғой!»  деген сияқты...

Жүргізуші. «Құлпырып тұрсыз!»

Анар ханым. «Құлпырып тұрсыз!» деген сияқты әртүрлі қолданыстарды қолдана бересіз. Бұл жерде ойланып жатпайсыз я? Сондықтан осы екеуіңіздің сөзіңізді сырттан аңдып тұрған адам сөз бедеріне қарап, «а, бұл кісілер жақын таныстар», «бұл кісілер жылы қатынаста, сондықтан осылай еркіндіктерге жол береді» деп анықтайды. Міне, сөз бедері дегенде осындай айырмашылықтарын көрсетуге болады.

Жүргізуші. Түсінікті, Анар ханым, көп рақмет сізге! Анар ханым, маған мынадай ой туып тұр, дәл осы жерде, дәл қазір. Біздің тыңдармандарымызға түсінікті болу үшін сізбен сөйлеу бедері аясында диалог құрып көрсек, қалай қарайсыз?

Анар ханым. Өте дұрыс, Самат. Иә, сөйлеу стилінің бедерін көрсету үшін өте жақсы идея екен. Онда бастайық.

Жүргізуші. Сіз бастаңыз.

Анар ханым. Мысалы, сен менің інім болсаң. Онда мен саған... Інішек, бері келіп кетші!?

Жүргізуші. Жақсы, не болды?

Анар ханым. Ана, кеше «Құнанбайға» бардың ба?

Жүргізуші. Иә, «Құнанбайға» барғам.

Анар ханым. Таласбек керемет түсірген я?

Жүргізуші. Ұнады маған.

Анар ханым. Ой, ұнағаны не? Ана жерде қорсылдап жылап отырдық қой, кейбір көріністері тіпті керемет әсер етеді екен.  

Жүргізуші. Иә. (күледі) «Құнанбай» деген түсінбей қалыппын, фильм бе?

Анар ханым. Иә, фильм. Міне, бұл сөйлеу стилінің бедерінен көп ақпарат беретіндей диалог болды, Самат? Құнанбай деп отырғанымыз – «Құнанбай» деген фильм, Таласбек деп отырғанымыз оның сценарийін жазған Таласбек Әсемқұлов ағамыз марқұм, иманды болсын. Осы жерде, міне, осындай-осындай сөйлеу стиіліне қатысты немесе «інішек» деп айттым мен саған.

Жүргізуші. Көп рақмет, Анар ханым! Біздің тыңдармандарға осы бір мысалдан кейін ұғынықты болды деп ойлаймыз. Көп рақмет!