Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Анар ханым, келесі сауалымыз сөз сапасы жайында болмақ, яғни сөздің дұрыстығы, тазалығы, байлығы, дәлдігі, қысқалығы, нұсқалығы, тағысын тағылар. Осы жайлы тарқатып айтып берсеңіз.

Анар ханым. Иә, мен осы жайлы айтқанда сүйенетін еңбегім біздің Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының профессоры, филология ғылымдарының докторы Нұргелді Уәлиевтің «Тіл мәдениеті» деген еңбегіндегі берілген ақпараттар. Ол кісі тіл мәдениеті, сөз мәдениетін үлкен деңгейге көтеріп, сол сөз мәдениетінің де ғылыми негіздерін жазған ғалым. Бүкіл осы бағдарламада қолданғанда, естеріңізге сала кетейін құрметті тыңдармандар А. Байтұрсынұлы атындағы Тілі білімінің институтының ғалымдарының еңбегіне сүйеніп, сіздерге осы ақпараттарды беріп отырмыз. Енді сөз сапасы деген ұғым өз бірінші рет тіл мәдениетінде жан-жақты ашып қолданған осы профессор Уәлиев болған. Сол Нұргелді ағай айтады, мысалы, «Сөз сапасы ол бірнеше факторларға байланысты» дейді, «ол сөздің дұрыстығына, тазалығына, қысқалығы мен нұсқалығына, сондай-ақ сөздің бедеріне және әдебіне байланысты», – дейді. Ал енді сапалы сөз деген не? Мысалы, біреулер сөйлеп жатса, Самат, сіз айтасыз «ой, ұйып тыңдадым, маған сондай ұнады» деп айтасыз я? Бұл ол кісінің сөз сапасына сіздің эмоциялық деңгейдегі берген бағаңыз. Ал енді кейде болады, біреу сөйлесе «түу, әбдан жалығып кеттім, қашан сөзін тоқтатады екен деп күтіп отырдым деп»

Жүргізуші. «Ұйқым кеп кетті» деп.

Анар ханым. Иә, ұйқым кеп кетті деп айтасыз. Демек ол кісінің сөзі сапалы болған жоқ. Сонда сөз сапасы дегенді қарапайым тілмен айтатын болсақ, ол сөздің әсерлілігі, яғни сөзінің өз дітіне жетуі ғой, мақсатына жетуі, айттық қой сөйлеген кезде мақсатты, бір дітті орындатамыз деп. Егер сіз бір сөзді айту арқылы сол дітіңізді орындасаңыз, демек сіздің сөзіңіз сапалы болды деген сөз. Ал енді сіз сөзді айттыңыз, бірақ дітіңізге жетпесеңіз, сөзіңіз сапасыз болды деген сөз. Енді сол сөз сапалы болу үшін атап өткен мына факторларға тоқталайық. Біріншісі ....

Жүргізуші. Дұрыстығы.

Анар ханым. Иә, сөздің дұрыстығы. Бұл деген сөз – сөзді қолданған кезде оның мағынасын біліп қолдану, ол сөзге қатысты емес мағынада қолданбау. Мысалы, бір ҚазҰУ-де істейтін апайымыз бар Гүлдархан Смағұлова деген, ол кісі де профессор, филология ғылымдарының докторы. Сол кісі бір күні айтады: «Біздің мынау қазақтың балалары бүгінгі күні (енді мынау басқа ұлт өкілдерін қойғанда) фразеологизмдердің мағынасын түсінбейтін боп бара жатыр» дейді. Бір шығармада филология факультетінде оқитын қазақ баласы былай жазып қойыпты: «Ат шаптырым жерден есіктің алдына шыққан күшікті көрдім» деп. Сонда ол бала «ат шаптырым жер» деген қаншалықты үлкен жер екенін білмейтін бала.

Жүргізуші. Елестете алмай тұр ғой, ат шаптырым деген қаншалықты қашық жер екенін.

Анар ханым. Ат шаптырым жерге, Самат, сізді қойып қойып, содан кейін сол ат шаптырым жерден өтіп кеткеннен кейін барып, ана есік алдына күшікті шығарып қойса, сіз сол күшіктің түрін көресіз бе? Көре алмайсыз ғой.

Жүргізуші. Адамның көзі жетпейді ат шаптырым жерге.

Анар ханым. Міне, сөздің дұрыстығы деген осы. Сөзді дұрыс, өзінің дұрыс мағынасында пайдалану. Енді келесі факторға көшейік.

Жүргізуші. Тазалығы.

Анар ханым. Сөз тазалығы. Ой, бұл қазіргі кезде үлкен проблема, қазір бізде екінің бірі, біріншіден, паразит сөздерді қоса береді, ешқандай мазмұны жоқ, мағынасы жоқ, құр сөздерді, әдет боп кеткен, әдет. «Короче, короче» деген анекдот бар ғой. Шаштаразға барғанда, шашын алдыртып отырған адам шаштаразға әңгіме айтып отырыпты. Сосын оның әдеті бар екен, екі сөзінің біріне «короче» деген сөзді қосатын. Сосын шаштараз оның шашын түгел қиып тастапты. Сол анекдоттағыдай біздің қазақтың ауызша сөзіндегі паразиттер қазір мынау тұрмыстық аяда белең алып бара жатыр. «Яғни», «жаңағы» дегендей, одан да басқа сөздер бар, соларды қоспау керек. Одан кейін сөз тазалығы деген орыс сөздерін, орыс тілінен енген сөздерді қоспаған дұрыс. Жалпы басқа тілден де енген сөздерді қоспаған дұрыс. Қазір «жарай ма?» десе, «жарайды» деп емес, «ок» деп жауап беретіндер көбейді я? Бұл да енді сөздің тазалығына нұқсан келтіреді. Сосын «телефон», «ұялы телефон» демейміз, «сотка» дейді. Сосын кейін «мен саған телефон шалам» немесе «телефон соғам» демейді, «звондаймын» дейді. Одан кейін, осындай-осындай «жить ету», «звонить ету» деген формалар кетті, «ету» деген етістікпен тіркесіп алады да, орыстың инфинитив формасындағы сөздерін қосып айта береді. Бұндайға өте сақ болу керек. Бұл сөздің сапасына нұқсан келтіреді. Одан кейін сөз байлығы дедік я?

Жүргізуші. (дыбыстар)

Анар ханым. Сізде де, бізде де, мынау ғалымдарда да, журналистерде де сондай жағдаяттар көп болады. Бір ғана ұғымды білдіретін сөзді мәтін ішінде қайта-қайта қолдану керек болады. Сол кезде біз қиналамыз, «түу, мына бір сөзді айта беретін болдық қой» деп, сонда бір сөзді айтпау үшін оның синонимдерін, оның баламаларын қолдансаң, сіздің мәтініңізде тавтология дейді ғой, қайталаулар көп болмайды. Ал енді осыны дұрыс қолданса, онда жаңағы адамның сөз байлығын көрсетеді. Демек «бұл адам бір сөзге қатысты бірнеше синонимдерді, яғни мағыналас сөздерді біледі екен-ау» деп ойлаймыз және бұл тыңдап отырған адамды жалықтырмайды. Осы себепті сөз байлығының да сөз сапасына беретін әсері көп.

Жүргізуші. Дәлдігіне тоқтала кетсеңіз, сөз дәлдігі.

Анар ханым. Сөз дәлдігі, сөз дәлдігіне мысал келтіретін болсақ, бұған көбіне орыс тілінен сол сөзді алады да, қазақшаға аударып алады, ал шын мәнінде, ол ұғымға қатысты атау қазақ тілінде бұрыннан қалыптасқан бар. БІрақ осы төл атауымызды білмегендіктен, адам сөзді дәл қолданбайды. Мысалы, орыс тілінде географиялық термин бар, «полуостров» деген, оны қазақшалап келіп «жартылай арал» деп айтады. Бұл – нағыз қате. Өйткені қазақ тілінде «түбек» деген географиялық термин бар. Одан кейін, мысалы, «қар барысы» деп жатады, қараңыз, «қар барысы» деген орыс тіліндегі «снежный барс» дегеннің аудармасы. Бұл зоологиялық особь атауы, ал қазақ тілінде құр «барыс» деп қана аталады. «Барыс» деген сөз - ол таулы аймақтарда өмір сүретін мысықтұқымдас жануар. Ал осы таулы аймақтарда өмір сүретін мысықтұқымдасына жататын жануарды орыстар «снежный барс» дейді. Біздікілер оны аударып, кейбір тіл иелері «қар барысы» дейді. Ол  дұрыс емес. Міне, сөздің дәлдігіне осындай мысалдар келтіруге болады.

Енді қысқалығы мен нұсқалығына келетін болсақ, сөз неғұрлым қысқа және тұшымды болса, соғұрлым оның әсері мықты болады, сондықтан сапасы да күшті болады. Енді сөздің, мысалы, қараңызшы, қарапайым мысал келтірейік я? Алма. Енді алма өсетін ағаш - алма ағашы. Егер сіз, мысалы, «мен алманы алма өсетін ағаштан жұлып алдым» дегеніңіз жақсы ма, әлде «алма ағаштан жұлып алдым» деген жақсы ма? Сол сияқты сөзді көбейтпей, қысқартып берген дұрыс. Ол – бір. Екінші сөздің қысқалығы, ол ойдың жетілгендігін, піскендігін көрсетеді. Егер сіз әлі ойыңыз жетілмей, айтып тұрған пікіріңізге қатысты ойыңыз піспесе, сіздің сөйлеген сөзіңіз өзінен-өзі шұбалаңқы болып шығады. Сондықтан сөйлемес бұрын алдымен жақсылап ойланған абзал. Енді сөз бедері дегенді түсіндірсек, ол мынадай. Сіз қандай қарым-қатынаста сөйлеп тұрсыз, сол қарым-қатынасқа қатысты тілдік бірліктерді таңдағаныңыз дұрыс болар еді. Енді ол туралы біз бағдарламамызда көп сөйлестік. Бедер деп осыны айтады. Мысалы, кітаби стильде тілдік бірліктерді таңдау керек болған тұста сіз сөйлеу стиліндегі бірліктерді таңдасаңыз, сөз бедерін бұзып аласыз. Бедер бұзылып кетеді. Ал әдеп ол енді түсінікті. Сөз әдебін сақтау да сөздің сапасын жақсартады. Енді, мысалы, мынадай бір жағдаят келтірейін. Мысалы, мекеменің басшысы әйел адам, қазақи орта. Сонда былай айтады: «бізге жоғары жақтан тапсырма келді, ... мынадай ақпарат, жоғары жақтан тапсырма келген, енді «зейнеткерлердің мүмкіндігінше жүктемелерін азайтып, оның орнына жастардың жүктемесін көбейтіңдер» деген тапсырма келген. Сонда ол кісі ақпаратты былай жеткізген: «бізге жоғары жақтан тапсырма келді, шал мен кемпірлерді қысқартыңдар да, жастарға көбірек жүктеме беріңдер» деп айтты деген. Міне, бұл сөздің әдебіне қайшы келеді. Өйткені қазақта «шал» деген үлкен кісілердің атауының ішіндегі кішкене пәс және төменірек деңгейдегі атау. «Шал» деп әдетте қария жасқа келген, бірақ беделі төмендеу адамға айтады. «Ақсақал» десе...

Жүргізуші. Негізі үлкен бір жазушы осы шал, ақсақал, қарт дегендерді жіктеп берген деп естідім.

Анар ханым. Иә, иә, ол қазақта бұрыннан да бар. Мысалы, жағымсыз мағынадағы үлкен жастағы ер адамға қатысты жағымсыз мағынадағы сөз қолданыстарының бәрі «шалмен» келеді: «өй, жаман шал», «өй, қу шал»...

Жүргізуші. Қақпас.

Анар ханым. Иә, «отыз ұлың болғанша, осырақ шалың болсын» дегенде неге «осырақ» деген жағымсыз сөз бен «шал» деген сөзді тіркестіреді? Иә, «ақсақалың» болсын демейді, «қарияң болсын» демейді, «шал» дейді. «Немесе түтін аңдыған шалдар» дейді, «сөз аңдыған шалдар» дейді, «сақалын сатқан шалдар» дейді. Көрдіңіз бе, «шал» деген сөзде жағымсыз мағына көбірек. Ал енді егде жастағы, үлкен жастағы жасы біразға келген ер адамға қатысты жағымды мағынадағы сөз қолданыстарында «қария» дейді, мысалы, «данагөй қариялар», «данышпан қариялар», «ақылгөй ақсақалдар», «батагөй ақсақалдар» дейді, көрдіңіз бе, осылай бөлініп кетеді.

Жүргізуші. Жақсы, Анар ханым, қойылған сауалдарға толығымен жауап бердіңіз. Көп рақмет, сізге!