Жүргізуші. Бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы – Анар Мұратқызы – тіл маманы. Анар ханым, енді сөйлеу стилінің айырым белгілері жайлы түсіндіріп берсеңіз.

Анар ханым. Самат,стильдердің бәрінің өзінің айырым белгілері болады. Дүниеде бірнәрсені жекелеп, оны басқа бірнәрсе деп алып шықсақ, өзі тектестердің бөлегі десек, онда оның айырым белгісін көрсету керек я? Сондықтан біз бүгін сөйлеу стилі туралы айтқаннан кейін, енді оның айырым белгілерін көрсетуіміз керек. Ең алдымен сөйлеу стильдері қандай жағдайда жүзеге асады? Ол екеуара қарым-қатынаста жүзеге асады. Өзіңіздің сөзіңізді кімге арнап тұрсыз, соны сіз көріп тұрасыз, сіздің қасыңызда тұрады, енді егер телефон арқылы сөйлессеңіз, естіп, тыңдап тұрасыз я? Сонда бұл сөйлеудің осындай бір жағдаятта өтуіне байланысты әртүрлі еркіндіктерге жол беріледі, әртүрлі тілдік емес құралдарды пайдалануға жол беріледі. Яғни ым-ишарат, қимылдарды қолдануға жол беріледі. Міне, бұл сөйлеу стиліндегі ауызша сөздің бір осындай айырмашылығы. Өзі сөйлеу стилі тек ауызша тілде жүзеге асады деп айттық қой. Енді сөйлеу тілінің лексикалық ерекшеліктеріне келсек, лексикалық деген сөздік қорына, сөздік қоры сөйлеу стилінің өте бай болады және сөйлеушінің жеке тұлғасына да байланысты болады. Егер ол кісі белгілі бір өңірдің ... өлкенің өкілі екенін көрсеткісі келсе және сол өңірдің өкілімен сөйлесіп тұрса, яғни оның түсінетінін біліп тұрса, онда сол диалекті сөздерді қолданады. Мысалы, «жүдә» деген сөзді менің анам қолданады. Өйткені ол өзі...

Жүргізуші. Ол оңтүстікқазақстандық сөз я?

Анар ханым. Оңтүстік Қазақстанның сөзі, бірақ ол кісі Оңтүстік Қазақстанның тумасы емес, сол жақта оқыған жас кезінде. Сол лексиконында қалып қойған да, соны біз жақта мынау, Талдықорған жақта, Алматы облысы жатқа қолданса, біз күлеміз.

Жүргізуші. Иә,түрпідей тиеді.

Анар ханым. Иә,түрпідей тиетін басында, кейін біз үйреніп алдық та, «жүдә» деген сөзді қолданған кезінде біз анамыздың ОҚО-да оқығанын есімізге түсіріп тұрамыз. Осындай диалекті сөздер көп қолданылады. Одан кейін сөйлеу тілінің тағы бір ерекшелігі сөйлемдері өте ықшам келеді, бір ғана ақпаратты ықшам түрде береді. Мысалы, «менің балам биыл бесінші сыныпты бітірді» деген толық сөйлем, иә, нейтралды сөйлем. Енді осыны сөйлеу тіліне салса, «балам бесінші сыныпты бітірді» деп,

Жүргізуші. Бесті...

Анар ханым. А, дұрыс айтасың. «Балам бесті бітірді»  дей саламыз. «Бесті бітірді» деген кезде сіз мені көріп тұрсыз, мен сізді көріп тұрмын, әңгіме не туралы екенін білесіз. «Бес» дегенде оның «бесінші сынып» екенін біліп тұрсыз.  Міне, осындай құрылымында, сөйлеу тілінің құрылымында қарапайым конструкциялар көп болады. Одан кейін сондай еркіндік берілген соң, сөйлеп тұрған адам эмоцияларын да білдіреді. Мысалы, «өй, бірдеңеде басың қалғыр» деген сияқты қолданыстар да айтылады. Үлкен кісілердің осы сөйлеу тілінде әбден қалып қойған қолданысы бар «өй, көктегір!» деген. Былай қарасаң «-ғыр», «-гір»-мен бітетін қарғыс формасында сияқты, бірақ ол қарғыс емес, бір үлкен тілек. «Өй, көктегір!», «өй, жолың болғыр!» деп айтып отырады. Міне, осындай-осындай конструкцияларға, құрылымдарға еркіндік беріледі. Осындай ерекшеліктері бар.

Анар ханым. Бұндай құрылымдар жаңағы «көктегір», «бірдемеде басың қалғыр» деген сияқтылар эсперессияны көрсетеді, яғни біз оны нейтралды стильге көшіріп, осы ақпаратты жеткізетін болсақ,  «неменеге осы істі ұзақ сонар, созып істеп жатырсың?!» деген сөз ғой енді. «Кітапта басың қалғыр» десе я? «Мен кітап оқып жатырмын, мені мазалама», «Өй, кітаптан басың қалғыр!» десе, осыны нейтралды стильде беретін болсақ, «неге осы кітапты ұзақ оқып жатырсың?» деген мағына я? Немесе «сенің көмегің керек қой, кітаптан басыңды алып, маған келсеңші» деген ұғымды білдіруі мүмкін. Ал енді осыны «өй, кітапта басың қалғыр» десе, ол бір жағынан күлкі тудырады, бір жағынан оның анасының кейіп тұрғанын да көрсетеді, бір жағынан жақсы көріп тұрғанын да көрсетеді.

Жүргізуші. Дана халқымыз сол бір ауыз сөзге бүкіл ойды сыйдырып берген ғой.

Анар ханым. Иә, иә, сөйлеу тілінің осындай бір жақсы-жақсы ұтымды тұстары бар. Мысалы, бір денелі адамды жақтырмағанда, «өй, дөңкиіп отырғанын қарашы!» дейміз я. Ал егер оны ерекше бір ілтипатпен айтқымыз келсе, «алпамсадай болып отырғанын қараш!» дейміз. Міне, осындай-осындай экспрессиялық бояуы бар сөздер сөйлеу тілінің лексикасында көп қолданылады. Ал енді синтаксистік құрылымына келетін болсақ, синтаксистік құрылымы тіпті кітаби тілден де ерекше. Мүлдем ерекше. Мысалы, кітаби тіл делік ресми бір сөзде, «Сен ауылдікісің бе?» деген констуркциямен береміз я? Ол «иә, мен ауылдікімін» деп жауап беруі керек қой. Бірақ сөйлеу тілінде «иә, ауыл» дей салуы да мүмкін.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. «Ия, ауыл» дей салады, бірақ сіз оның «ауылдікі» екенін түсінесіз. «Иә, ауыл» дей салады немесе «бардың ба?» десе, «бардым» деп айтқанның орнына, «бардың ба?» десе «бардың» деп жауап беруі мүмкін. Бірінші жақта «Мен бардым» деп жауап беруі керек, бірақ ол екінші жақта жауап бере беруі мүмкін. «Бардың ба?» - «Бардың», «Көрдің бе?» - «Көрдің», «Білдің бе?» - «Білдің», міне, яғни синтаксистік құрылысы мүлде кітаби тілдің синтаксистік құрылысына толық сәйкес келмейтін тұстары көп-көп кездеседі. Неге? Өйткені сөйлеу тілі айттық, екеуара коммуникацияда болады, сіз мені көріп отырасыз, менің не айтайын деп отырғанымды сіз білесіз, менің бірінші жақта сөйлеуім керек екенін білесіз, бірақ мен соны біле отырып, сөзімді әсерлі қылу үшін әртүрлі формаларды пайдаланам.

Жүргізуші. Түсінікті. Көп рақмет, Анар ханым! Сіздің қазір білдірген пікіріңіз біздің тыңдарманның қажетіне жарар деген ойдамыз.