Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарлама. Студия қонағы – Анар Мұратқызы, тіл маманы. Анар ханым, енді сөйлеу тілі мен кітаби тіл туралы түсінікті тарқатып айтып берсеңіз, аражігін ажыратып.

Анар ханым. Біз жаңа алдыңғы біздің бағдарламамызда айтқан едік, сөйлеу тілі – кітаби тілге былай қарама-қарсы тұра алатын қазақ тілінің стильдік тармағы, кітаби стильдік ерекше қолданыстар, тармағы емес, кешіріңіздер. Енді, мысалы, қараңыздар, сөйлеу тілі ол тек ауызша формада ғана жүзеге асады да, ол мынау тұрмыстық аяда ғана көрініс табады. Ал кітаби тіл ол ресми қарым-қатынаста, төрт түрлі стильдік тармақта жүзеге асады. Ол – көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль, публицистикалық стиль, ресми ісқағаздар стилі. Енді сөйлеу тілінің айырмасы туралы айтатын болсақ... Мынау кітаби тілде сөйлемдер неғұрлым әдеби тілдің нормасына сәйкес құрылады. Мейлі, қай стильде болмасын. Кітаби стильдің төрт стильдік тармағы бар дедік қой. Мейлі, қай стиль болмасын, әдеби норманың құрылысын сақтап құрылады, неғұрлым толыққанды формада ұсынылады, неғұрлым фонетикалық дұрыс нормаға сәйкес дыбысталады. Ол жерде дыбыстарды түсіріп тастау сияқты құбылыстар болмайды. Сол сияқты кітаби тілде жалпы халықтық лексиканың әдеби тіл нормасына кірмейтін формасы болмайды. Ол не? Кітаби тілдің лексикасында жаргондар болмайды. Болса да, оны қолданудың бір мақсаты болады. Мақсатсыз олар қолданылмайды.

Жүргізуші. Диалект сөздер.

Анар ханым. Дәл айтасыз, диалект сөздер болмайды. Диалекті сөздер болса да, ол мақсатты түрде қолданылады. Мысалы, көркем әдеби шығарманы оқып отырсаңыз, әдеби шығарманы соның ішінде кейіпкерлер дейік, иә, мысалы, кейіпкерлердің тіліне автор әдейі диалект сөздерді беруі мүмкін. Өйткені ол кейіпкердің сол өлкенің тұлғасы екенін көрсеткісі келеді. Ал сөйлеу тілінде, сіз егер Оңтүстік Қазақстанның өкілі болсаңыз, маған, мысалы, «әпше» деп еркін сөйлей бересіз я? «Әпше», «болсай», «қойсай» деген сияқты. Мен оған сенің үлгіңмен, диалектілермен тура солай жауап беруім мүмкін. Онда тұрған ештеңе жоқ. Өйткені бұл – сөйлеу тілі. Сөйлеу тілі ауызша формада тек қана бейресми қарым-қатынаста тұрмыстық деңгейде жүзеге асады. Ал кітаби тілде мұндайларды сақтықпен қолдану керек. Өте бір сақтықпен. Сол сияқты мынау кәсіби, белгілі бір кәсіп өкілдерінің арасында өздері атап алған, өздері ат қойып алған сөздер, ұғымдар, түсініктер болады. Мысалға, мынау бұрынғы Кеңес кезінде ғылыми мекемелерде жұмыс істеген қызметкерлерді колхоз, совхоздарға, ауылға жұмыстарға апарады екен. Енді кортоп жинауға, алма теруге деген сияқты. Осыларды біздің ұжымның ішіндегі үлкен кісілеріміз қазір айтып отырады «колхозға барғанда» деп айта салады. Көрдіңіз бе, міне? «Колхозға барғанда» деп айтады. Профессор кісі сөйлеп тұрады да, «сол жылдары колхозға барғанда, осындай бір қызық оқиға болып еді» дейді. Оның «колхозға барғанда» дегенінде не айтып тұрғанын біз өзіміздің ұжымымызда ғана білеміз, басқа сырттан келген адам ол «колхозға барғандасы несі?» Сонда Қазақстанның ғалымдары колхозда да жұмыс істей ме?» деп ойлап қалуы мүмкін. Міне, осындай сөздерді кітаби тілде қолданған кезде, кітаби тілді қолданатын орталарда сақтықпен қолдану керек. Кітаби тілді қай кезде қолданамыз енді? Ресми қарым-қатынаста қолданамыз ғой. Ал сөйлеу тілінде бұның бәріне еркіндік берілген.

Жүргізуші. Кейде күнделікті өмірде, мысалы, айтамыз, қоғамдық көлікпен кетіп бара жатқанда «Мен Абайдан түсемін» дей саламыз, мысалы, болмаса «Әуезовке барамын бүгін, спекталь көруге» дейміз. Соны жатқызуға болады ғой, мысалға?

Анар ханым. Әрине, міне, тура осы мысалдар сөйлеу тілінің кітаби тілден ерекше екеніне айқын көрініс бола алады. «Абайдан түсемін» дегенде «Абай көшесінен түсемін», «Әуезовке барамын» дегені «Мұхтар Әуезов атындағы қазақ академиялық драма театрына барамын» деп, егер кітаби тілде осы ақпаратты жеткізу керек болып жатса, осылай беретін едік. Енді осы тұста біздің тыңдармандарымызға бір маңызды бір ескертпені айтқым келеді, әсіресе тіпті қазақтілді ортаның өзінде де «Абаядан түсемін», «Алтынсаринаға барамын», «Сейфуллинаға дейін барасыз ба?» деген сияқты қолданыстар болады. Сол жердегі «Абая», «Алтынсарина», «Сейфуллина» дегендегі «а» - орыс тіліндегі ілік септігінің жалғауы. Осы да бір жағымсыз құбылыстар сөйлеу тілінде кездесіп жатады, біз енді сөйлеу тілі еркін десек те, мұнша дөрекі еркіндікке бармау керек. Бұл – орыс тілінің әсерінен болған қате қолданыс. Осындайлардан сақ болайық. «Абайдан түсемін», «Сейфуллинге барамын», «Алтынсаринге жеткізіңіз» деген сияқты дұрыс қазақша айтып қолдану керек.

Жүргізуші. Мм, түсінікті, көп рақмет, Анар ханым!