Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл  – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы – Анар Мұратқызы, тіл маманы. Анар ханым, енді қазіргі сауалымыз сөз стильдері және олардың ауызша формадағы көрінісі жайлы болмақ. Осыны тарқатып айтып берсеңіз.

Анар ханым. Бізді тыңдап отырған аудитория қазақ тілін үйренушілер болады ғой, өзімнің негізгі ойым сондай.

Жүргізуші. Жастар болуы мүмкін.

Анар ханым. Жастар болуы мүмкін. Тіпті тілді білсе де, қазақ тілі туралы жаңа ақпарат іздеп жүргендер болуы мүмкін. Енді сол кісілер мүмкін білетін шығар, мүмкін білмейтін шығар, бірақ бір нәрсені осы студияны пайдаланып айтқым келеді. Қандай тіл дамыған тіл десе, ең бірінші ауызға келетін жауап – стильдік тармақтары сараланған тіл, дамыған тіл. Мына тілтанушылардың беретін, аузына келетін бірінші жауап – осы.

Жүргізуші. Біздің қазақ тіліміз соған жата ма?

Анар ханым. Әрине. Бүгін біз осы стильдер туралы сөйлесеміз. Енді мынау тілтану ғылымында қалыптасқан негізгі бес стиль бар, тілтанушылар анықтап отырған. Бірақ біздің сөзіміздің өмір сүруінде осы бес стиль тап-таза күйінде кездеспейді. Өмірде, қоғамда, таза тек қана ресми стильдің элементтерінен тұратын мәтіндер кездеспейді, тек қана ғылыми стильден тұратын мәтіндер кездеспейді. Міндетті түрде ол мәтіннің ішінде, ол ауызша мәтін болса да, ол жазбаша мәтін болсын, міндетте түрде басқа стильдің элементтері қосылып, араласып жүреді. Осы нәрсені ескеру керек. Сондықтан, мысалы, мынау ресми іс-қағаз стилінің мәтіні деген кезде, оның ішінен бір публицистикалық стильдің, көркем әдебиет стилінің элементін көріп қалып, бұл ресми ісқағаз стилі емес деп айтуға болмайды. Енді қандай стильдер бар дегенге келелік. Стильдерді біз екі үлкен, біздің тіл мәдениетінің ғалымдары стильдерді екі топқа бөледі: біреуі – сөйлеу стилі, екіншісі – кітаби стиль.  Сөйлеу стилінің ары қарай тармақтары жоқ, сөйлеу стилі ауызша түрде ғана жүзеге асады, сөйлеу стилінің жазбаша түрі жоқ. Ал кітаби стиль төрт тармаққа бөлінеді. Оның біреуі – ғылыми стиль, ол білім беру жүйесінде, ғылыми зерттеу жүйесінде, ғылыми ортада жүзеге асады. Ал екіншісі – көркем әдебиет стилі. Көркем әдебиет стилі өнерде, тіл өнерінде жүзеге асады, тіл өнері саласында. Мұнда жазушылардың мәтіндері осы көркем әдебиет стилінде дайындалады. Ал одан кейінгі стиль ресми ісқағаз стилі. Ресми ісқағаз стилі ресми қарым-қатынаста іске асады немесе ресми қарым-қатынастың орындалуын қамтамасыз етеді. Бұл енді, өздеріңіз жақсы білесіздер, мемлекеттік, мемлекеттік емес, тағы басқа мекемелерде сөйлейтін болсаңыз, сіз осы ресми қарым-қатынас стилінің талаптарына сәйкес өз қолданысыңызды талдайсыз. Одан кейінгі бір стиль – публицистикалық стиль. Ол, Самат, мына сіздердің салаларыңызда журналистердің, БАҚ өкілдерінің стильдері – осы стиль. «Енді мен қай тілде сөйлеймін? Мен тілді жаңа үйреніп жүрмін ғой? Бұлардың ерекшелігі не? Мен оның сөздерін жаттаған жоқпын. Ресми стильге тән қолданысты бөлек жаттаған жоқпын» деп қиналатын...

Жүргізуші. Жағдайлар болады.

Анар ханым. Болады. Біздің тіл үйренушілерге, ол кісілерге айтамын, оған асықпай келемін, ол стильдердің сөздерін де жаттайсыздар. Сіздер оның уақыт өте келе құрылымын да үйренесіздер. Бірақ қай уақытта да көмектесетін бір кеңес бар. Ол мынадай: осы төрт түрлі кітаби стильдің басым бір мақсаты бар. Басым деп отырғаным оның мақсаттары көп. Бірақ ішінде біреуі басым болады. Мысалы, ғылыми стильдің мақсаты не, қалай ойлайсыз, Самат?

Жүргізуші. Ғылыми стильдің мақсаты сол – ғылыми дәлелденген дүниені жеткізу.

Анар ханым. Дұрыс айтасыз, сол болып жатқан оқиға, құбылыс, зат туралы объективті ақпарат беру, яғни сіз бұл жерде объективті болу үшін енді біреудің эмоциясы туралы немесе өзіңіздің эмоцияңыз туралы немесе біреудің көзқарасы туралы жазбайсыз. Сіз бірнеше көзқарасты дәлелдейсіз, сосын терминдерді қолданасыз. Мінекей, ал енді көркем әдебиет стилінің мақсаты не?

Жүргізуші. Көркем әдебиет стилінің мақсаты – көркемдеп оқырманға жеткізу. Ол жерде нақты болған оқиғаға.

Анар ханым. Иә, дұрыс айтасыз. Жақындап қалдыңыз. Көркем әдебиет стилінің бірінші мақсаты – оқырманның эмоциясына көркем образдар арқылы әсер ету. Бір қызығы, қараңызшы, сіз ғылыми стильді оқығанда, сізде эмоция болмайды. Иә, ғылыми стильдегі мәтінде. Бірақ сіз көркем әдебиет стиліндегі мәтінді оқысаңыз, әртүрлі эмоцияларға салынасыз, бірерсе толқисыз, біресе күлесіз, біресе қайғырасыз я? Міне, мақсаты, негізгі мақсаты. Әрине, басқа мақсаттар бар. Енді публицистикалық стильдің негізгі мақсаты – бұл адамның ерік-жігеріне әсер ету. Сіз журналиссіз, мысалы, ауруханада бір дәрігер бір баланы аурудан құтқарып қалыпты. Ол оқиғаны айтқан кездегі мақсатыңыз – сол фактіні көрсету емес, ана оқырманның сол дәрігерге жақтасып, дәрігерді жақсы көруін қалайсыз. Сол дәрігердікін дұрыс деп, оған баға бергенін қалайсыз. Яғни оның ерік-жігеріне әсер етесіз. Бағалауыштық қызметін тудырасыз. Мысалы, сол себепті газеттерде дәрігер демейді журналист, «ақ халатты абзал жан» дейді енді я? Баға береді оған, «абзал жан» екенін айтады. Газет публицистика стилінің негізгі мақсаты валюнтативтік дейді, ерік-жігеріне әсер ету немесе, мысалы, «Нұр Отан» партиясы туралы жазғанда, «Нұр Отанның» не деген керемет, жақсы екенін ғана айтуды көздеп тұрған жоқсыз. Ар жағында сіз «Нұр Отанға» қолдау көрсет дегенді айтасыз я? Сол сияқты. Енді іскери қатынастың мақсаты не, ресми стильдің мақсаты – бір іске жұмылдыру. 

Жүргізуші. Түсінікті, көп рақмет, Анар ханым!