Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы.  Студиямыздың қонағын тағы да естеріңізге салып өтейін, тіл маманы – Анар Мұратқызы. Анар ханым, олай болса сауалға бірден көшсек, бүгінгі сауалымыз – дайындықты ауызша сөз ерекшеліктері. 

Анар ханым. Иә, дайындықты ауызша сөз туралы біздің бағдарламаның тыңдармандары біраз түсініп қалса керек. Дегенмен де тоқталып өтейік. Ауызша сөз туралы алдыңғы біздің бағдарламада айтып кеттік. Енді ауызша сөздің, оның дайындықты, дайындықсыз формалары болатыны туралы да ол кісілер хабардар. Ал сондағы дайындықты ауызша сөз дегенде, бұл анағұрлым дайындықсызға қарағанда, сөзін жүйелі түрде айтатын ауызша сөйлеудің формасы, яғни сөзінің басы болады, ортасы болады, негізгі ақпарат беретін, сосын қорытынды аяғы болады. Мына сөзді қарайтын болсақ және ол біздің тіліміздің әдеби нормасына сәйкес жасалады, сөйлемдері неғұрлым толық конструкцияда болады, қысқарып қалған немесе ортасынан сығымдап алып тастап, (...) сөйлемнің басы мен аяғын қоса салып, бере салған бір элипстік дейді, мынадай сығымдалған конструкциялар болмайды, дайындықты сөйлеудің осындай ерекшеліктері бар. Енді осы дайындықты ауызша сөз қай жерде жүзеге асады деген сұрақ туындауы мүмкін. Ол, ең алдымен, ресми қарым-қатынаста көрінетін стильдерде жүзеге асады. Біз оларды кітаби стильдер деп те айтамыз. Кітаби стильдерге төрт түрлі стиль жатады: ғылыми стиль, көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, ресми ісқағаздар стилі деген. Міне, осы стильдердегі сіздің ауызша шыққан сөзіңіз ауызша сөзіңіздің көбі дайындықты ауызша сөзге жатады. Неге көбі деп отырмын, өйткені осы стильде ауызша түрде жүзеге асатын коммуникацияда кейде сіз дайындықсыз сөйлеуіңіз де мүмкін. Солай емес пе? Аяқ астынан болған жағдаятта сізге аяқ астынан сұрақ қойыла қалса, сіз мүлдем ол жағдаяттың болатынын білмей келсеңіз, сондай коммуникацияға түскен кезде, сіздің сөзіңіз дайындықсыз сөз болып саналады. Сондықтан дайындықты сөз бен дайындықты сөздің айырмашылығы осыдан келіп туады. Дайындықсыз сөзде әртүрлі еркіндіктерге жол беріледі, тіпті сол ресми қатынастың өзінде болса да. Ал бейресми қатынастағы дайындықсыз сөз тіптен еркін. Ол жерде адам не айтам десе де өзі біледі. Өйткені бейресми қатынаста қарым-қатынас көбіне жылы жағдаяттарда жүзеге асады, яғни сіздің тыңдарманыңыз немесе сіздің сөйлесіп тұрған адамыңыз сізді жақсы білуі мүмкін, сосын сіз еркінсіп, оған қалай сөйлесеңіз де өзіңіз білесіз. Енді еркінсімейтін жағдайлар да болады, мысалы үлкен кісілермен сөйлескенде, қазақи ортада. Ондай да кездер болады. Ондай кездерде дайындықсыз бәрібір де білініп тұрады.

Жүргізуші. (...) Енді осы айтылғандарға қатысты бір мысал келтіре кетсеңіз.

Анар ханым. Енді, мысалы, дайындықтағы ауызша сөзге баяндамашының конференцияларда жасаған баяндамасын келтіруге болады немесе теледидардан журналистердің бір жаңалықты ауызша жеткізіп тұрған, жаңалықтағы хабарының сөзін...

Жүргізуші. Маңыздылығын...

Анар ханым. Сөзін, сөзін. Дайындықты ауызша сөз ретінде мысалға немесе радиожурналистің қандай да бір оқиға туралы дайындалып қойған мәтінді немесе оқиға туралы болсын, тақырыпқа қатысты мәтінді оқығандағы сөзін келтіруге болады. Тікелей эфирде қандай да бір мәселе талқыланып жатса, теледидарда, мысалы, біздің жақсы көріп көретін шоу бағдарламамыз «Айтуға оңай» дегенді алсақ я? «Айтуға оңайдың» журналисі мен оған келген қонағының арасындағы сөз, қалай ойлайсыз, дайындықты ауызша сөз бе, әлде дайындықсыз ауызша сөз бе?

Жүргізуші. Дайындықсыз.

Анар ханым. Дайындықсыз ауызша сөз, иә. Ол жерде журналист аяқ астынан сұрақ қойып қалуы мүмкін. Ал келіп отырған қонақ тосыннан оған жауап береді. Сондықтан ол жерде дайындықты сөзге қарағанда оның құрылымы әртүрлі ерекше болады я? Ол жерде әртүрлі еркіндіктерге жол беріледі я? Ол жерде мимика, жесть дедік, қимыл-ым ишараттары қосылып кетіп, мағынаны сол да бере салуы мүмкін.

Жүргізуші. Өзі жалпы көпшілікке, көпшілік аудиторияға арналған шоудың өзі сонысымен қызықты ғой дайындықсыз келгенде.

Анар ханым. Дұрыс айтасыз.

Жүргізуші. Көп рақмет, сізге!