Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Анар ханым, ендігі сауал ауызша сөз сыры жайлы болмақ. Осыны тарқатып айтып берсеңіз.

Анар ханым. Иә, осы ауызша сөз сыры дегенде мына ауызша сөздің өзіне ғана тән ерекшеліктері туралы айтамыз, енді ол кезде оның қарама-қарсы объектісі – жазбаша сөзбен салыстырып айтамыз. Мысалы, жазбаша сөзде дыбыстарды естімейміз. Өйткені ол жерде әріптер жазылады. Енді ауызша сөздік ерекшеліктері туралы айтқанда, бір айтылып кететін маңызды нәрсе, кез келген тіл, ауызша формадан тараған, яғни оның жазбаша формасы екінші дәрежелік қалыптасқан дүние. О баста тіл ауызша тараған, о баста тіл ауызша пайда болған. Сондықтан да ауызша сөздің осы жағына келгенде басымдығы бар. Содан кейін ауызша сөздің ерекшелігі – онда сіздің айтып тұрған ойыңызды, коммуникант арасында болады ғой енді сөйлеу, қарым-қатынас, айтып отырған ойыңызды үнемі тыңдау арқылы қабылдайды. Тыңдау аппараты арқылы қабылдайды. Сондықтан сіз ауызша сөзді құрған кезде адамның құлағына, құлағының құрышын қандыратын амал-тәсілдерді ойластырғаныңыз дұрыс. Бұл – ауызша сөздің тағы да бір сыры. Одан кейінгі ауызша сөздің бір ерекшелігі – жазба сөзге қарағанда кішкене еркіндік беріледі. Мысалы, жазба тілдің өзінің қатып қалған кодтары бар. Егер сіз жазбаша ғылыми мақала жазатын болсаңыз, дәл сол ғылыми мақалаңызды, айтып отырған ойды сіз сол мақаланың қойылатын талаптарына жауап беретіндей етіп жазасыз я?

Жүргізуші. – Белгілі нормаға сүйеніп.

Анар ханым. – Ал енді ғылыми мақалада айтып отырған ойды сіз жұртшылық алдында ауызша айтып беретін болсаңыз, сізге соншалықты бір үлкен шектеулер, клишелерден шығып кетпеу сияқты талаптар қойылмайды. Талап бар, дегенмен ондай қатал емес. Сізге онда эмоцияларыңызды қосуға да болады, сіз арасында аудиториямен байланыс орнату үшін сіздің айтып тұрған ақпаратыңыздан бөлек, ақпаратыңыздан тыс сөздерді қолдануыңыз мүмкін. «Ал енді бері қарап тыңдайық, енді менің айтатын мәселем сіздерді қызықтыратын шығар» деген сияқты қыстырма конструкцияларды қолдануыңыз мүмкін. Ғылыми стильдің ауызша формасының өзінде сондай, ол сол ғылыми стильдің жазбаша формасына қарағанда, еркіндіктерге жол беріледі. Міне, ауызша сөздің сыры осында. Сондықтан тіл үйренушілер, егер қазақ тілінде ауызша сөйлегенде сауатты, дұрыс сөйлейміз десе, онда бірінші кезекте дұрыс дыбыстауды, интонацияны дұрыс қолдануды, одан кейін ауызша сөздің өзіне ғана тән лексикалық қолданыстар мен түрлі құрылымдарды білу керек. Одан кейін ауызша дискурстың ерекшелігін білу керек, енді ауызша дискурс дегеніміз – сіз сөйлеп, сіз сол сөзді айтуға барған орта. Сізді тыңдап тұрған адам, ол кім, жағдаят қандай, сізді қабылдайтын орта ма, қабылдамайтын орта ма немесе ресми орта ма, бейресми орта ма, тағы осындай-осындай түрлі-түрлі жағдаяттарды, осы төрт-бес негізгі факторды ескеру керек, ауызша сөздің дұрыс құрылуының сыры осында деп ойлаймыз. Мысалы, егер сіз мекемеде болатын іс туралы маңызды хабарландыруды жазбаша формада жеткізетін болсаңыз, сіз хабарландыру деген құжаттың үлгісін аласыз да, оның мынадай үлкен айдармен «хабарландыру» деп үлкен әріптермен жазасыз, содан кейін қайда, не, қашан деген сұрақтарға жауап бересіз. Мысалы, «Бүгін институттың мәжіліс залында мынадай атты баяндаманың талқылауы сағат осындай-осындай уақытта болады. Барлықтарыңыздың қатысуыңызды сұраймыз» деген сияқты ауызша формада жазасыз. Ал енді осы ғана, осы ақпаратты егер сіз ауызша түрде жеткізсеңіз, «Хабарландыру! Бүгін осындай-осындай» деп айтпайсыз ғой я? Сіз онда айтасыз, «Әріптестер, мен бүгін сіздерге бір хабарландыру айтайын. Міне, қазір осындай уақытта, мына біздің залымызда» ...

Жүргізуші. Осындай баяндама болады.

Анар ханым. ...тіпті сіз ол кісіні танитын болсаңыз, мысалы, «Анар апайдың баяндамасын талқылаймыз» дейсіз болды. Тіпті баяндаманың тақырыбы ұзақ болуы мүмкін, сіз оны «Анар апайдың «Сөз мәдениеті» туралы баяндамасын тыңдаймыз» деп айта саласыз. Міне, ауызша сөздің ерекшелігіне осындай мысалдар келтіруге болады. Сосын оны фонетикалық құрылысы да жазба тілдегідей толыққанды болмайды, кейде сөйлемдерді қысқартады, кейбір дыбыстарды түсіріп тастайды. Осындай өзінің еркіндігі бар.

Жүргізуші. Түсінікті, қойылған сауалға толық жауап бердіңіз. Рақмет сізге!