Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл ­– «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы – Анар Мұратқызы, тіл маманы. Анар ханым, енді сөз құдіреті туралы айтатын болсақ.

Анар ханым.Ия, сөз құдіреті дегеннің өзі аты сондай пафосты, өте көтеріңкі стильде берілген. Дегенмен де, ең құдіретті дүние сөз екенін білген абзал. Тіл үйренушілерді бір жігерлендіру үшін айтатынымыз: «Сіздер бір құдіретті дүниені үйреніп жатырсыздар. Неше тіл білсең, сонша адамсың дейді». Ал  кез келген тілдің сөзі дұрыс пайдаланылса, ол құдіретті. Жалпы, мына тілтанушылар арасында әбен танымал болып кеткен афоризм бар. Бұл сөздің құдіреті бұл атомдық физиканың соңғы жаңалығы сияқты.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Құдіреті соншалық.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Мысалы, сіз атомның энергиясын (мм) атом энергиясы сияқты сөз құдіретті дейді. Егер сіз атом энергиясын егіске пайдалансаңыз, сіздің игілігіңіз пәлендаған, пәлен, миллиондаған есе арта түседі, я?

Жүргізуші. Сөз тас жармаса, бас жарады дейді ғой.

Анар ханым. Ия, бұл енді келесі мазмұнда. Егер, мысалы, сіз атом энергиясын теріс пиғылда пайдалансаңыз, онда оның келтірген кесірі мен кесапатынан  осы жақын аралықта арыла алмайсыз. Сондықтан да сөзді егер дұрыс пайдаланса, ол адамды өсіреді, адамды дітіне жеткізеді, мақсатына жеткізеді, сөз арқылы басқа адамдарды ұйымдастырып, ол өзінің арманына да жете алады, өз арманына да жете алады, өзгенің де арманын орындай алады. Сөз арқылы ол біреуді жер де ете алады, жауларын да таба алады, достарын да таба алады. Енді оны қазақтың баласына да, басқа  ұлттың өкілінің баласына да айтып, түсіндіріп жатудың да қажеті жоқ. Дегенмен, мына қазақтың сөзінің құдіреті сондай, қай замандағы осы сөздің құдіретін пайдаланған, сөз өнерімен жұртқа танымал болған адамдардың осы сөз туралы идеясын қарасаңыз, бәрі гуманистік. Сондықтан, қазақты сөзге ерекше мән берген халық деп айтамыз. Қазақ сөз арқылы тек қана игілікті істерді жасап отырған. Оларға кімдер жатады десек, ақын-жазушыларымыз, бұрынғы көне дәуірдегі жырауларымыз жатады.

Жүргізуші.          Билер

Анар ханым. ...би-шешендеріміз, осы сөзбен ел басқарған, тіпті, мынау қазіргі кездегі қоғам қайраткерлеріміз, саясаткерлеріміз, бұрынғы замандағы хандарымыз, сұлтандарымыз, төрелеріміз – ол кісілердің барлығы сөзді қолданғанда, тек игілікте қолдану  керек екенін айтып кеткен. Тек игілікті іске. Сондықтан, мына тіл үйренушілерге айтарымыз қазақ тіліндегі сөздерді қолданудың бірінші шарты – сөзді игілікті іске қолдану керек. Содан кейін болса керек,  қазақ «Қалың қалай?» десе, «Жаман» деп жауап бермейді. Бірақ, өзге ұлт өкілдерінде  «Қалың қалай?» десе, орыс тілінде сұрап жатса, «Ой, плохо» деп айта салады. Қазақ тілді адамдар біртүрлі боп қалады да, «Қалайша жаман?» деп сұрауы мүмкін. Біздің қазақтың мәдениетінде қалың қанша мүшкіл, нашар боп тұрса да, енді дым құрып бара жатқан кезде  сол өзіңнің халіңнің мүшкілдігіңнен хабар бергің кеп бара жатса, «Жаман емес» деп айтасың. «Емес» дегенді апарып қосып қоясың, бірақ «жаман» деген сөзді айтқанның өзі сені тыңдап тұрған адамға «А, мына кісінің халі әдеттегіден нашарлаған екен-ау» деген сигнал береді.

Жүргізуші.Мм.

Анар ханым.Сигнал, белгі береді. Әйтпесе, кез келген қазақтан жақсысы болсын, жайсаңы болсын, нашары болсын, қайсынан сұрасаң да «халым шүкіршілік, бір құдай деп жүріп жатырмыз. Ілдалдалап жүріп жатырмыз. Баршылық, аманшылық» деп жауап береді. Міне, осы бір ғана сөзден-ақ осындай қазақтың сөз саптауында тек позитивті сөздерді айтуға тырысушылық байқалады. Мысалы,«білмеймін, жасай алмаймын, дұрыс емес» деген сияқты категориялды түрдегі жауаптардан қашған дұрыс.

Жүргізуші.Мм.

Анар ханым.Мысалы, білмеймін емес, біліңкіремей тұр едім, білмей тұрған сияқтымын деп  азар болмағанда солай жауап береді. Дұрыс емес демейді, дұрыс па екен, дұрыс болар ма екен. Дұрыс емес дегенді айтқыңыз келсе, дұрыс емес шығар-ау, ай осы дұрысырақ емес деген сөздерді қолданған абзал. Сонымен қазақтың сөзіндегі бір ерекшеліктің бірі – категориялы ұғымның, яғни теріс мағынадағы ұғымдардың неғұрлым оңға қарай жақындатып  беру.