Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Анар ханым, бұл жолы редакторымыз қызықты тақырыпты ұсынып отыр. Тақырып  – боғауыз сөздер туралы.  Бір кездері базардан боғауыз сөздерге арналған кітаптар сатылатынын  байқап қалғаным бар. Қызық көріп, ашып оқып қарадым. Бәрі анық жазылып тұр. Сондықтан осы боғауыз сөздер жайлы ғылыми түрде түсіндіріп берсеңіз.

Анар ханым. Бұл мәселе барлық тілде көтеріліп жүр. Боғауыз сөздер туралы қазақ интернетінде, орыс интернетінде мәселе ретінде көтеріліп жүр.  Кейбір адамдар  боғауыз сөздерді  психологиялық күйзеліс кезінде қолданса, жеңілдеп қалады.

Жүргізуші. Иә, шынымен солай.

Анар ханым. Бірақ тілтанушылар, мәдениеттанушылар бұл сөздерге ерекше бір функция жүктемейді.

Жүргізуші. Дегенмен де адамға бір психологиялық әсері болады ғой.

Анар ханым. Психологиялық жағдайды жеңілдетудің боғауыз сөзден басқа да формалары бар екенін айтқымыз келеді. Бір қызығы, жаман нәрсеге кез келген адам әуес болады .  Тіл үйренушілер қазақтың боғауыз сөзінен, ең кем дегенде, біреу-екеу болса да біледі. Өйткені жаман нәрсеге адам біртүрлі қызық көріп, құмар болады. Соны білгісі келіп тұрады-ау. Тіпті кішкентай балалардың өзі, тілі шықпай жатып, ауылды жерлерде жақсы сөздерге қарағанда, боғауыз сөздерді тез жаттап алады.

Жүргізуші. Дұрыс айтасыз мен тағы бір мысал келтіре кетейін. Менің кішкетай балам бар. Балам жаңағыдай сөздерге  үйір боп тұрады. Ол сөздерді балабақшадан естіп алатын болуы керек. Мұндай сөздерге менің тыйым салатынымды балам  жақсы біледі. Сондықтан: «Әке, осындай сөзді айтуға болмайды ғой», -  дейді. «Ия, айтуға болмайды» десем, қайта айналып келіп сұрайды. Содан «әй, қойшы» деймін. Айтып тынады, ия. Бәрібір де айтып тұр, «болмайды ғой?» деп айтып қояды.

Анар ханым. Баланың психологиясы тұрғысынан боғауыз сөзге құмарлықты  түсіндіруге болады. Оның себептері басқа, ол күнделікті оның айналасында дыбысталып жатқан сөздердің ішінен ондай сөздер жоқ болғандықтан. Ол бір сирек естіліп қалатын сөздер болған соң, кез келген біртектіліктің ішінен ерекше болып көрінген нәрсе адам назарында тез қалады. Сол сияқты бала да тыйым салынған нәрсеге ұмтылысы шексіз болады. Сондықтан баланың психологиясында оның себебін түсіндіру оңай. Ал енді үлкен кісілер оның боғауыз сөз екенін біле тұрып, қолданатыны бар. Тілтанушылар осы сөз дұрыс, мұнысы дұрыс емес деп, боғауыз сөзге белгілі бір функция бере алмайды. Қанша дегенмен боғауыздың аты – боғауыз. Әрине, ол  лексикалық қорымызды әйтеуір бір элементтері. Бар болған соң біздің лексикалық қорда жүрген сөзді оларды мүлдем сөз емес деп айтуға болмайды. Дегенмен де боғауыз сөзді қай кезде қолданатыныңызды ойланып көрейікші. Барлық тілтанушылардың атынан сөйлемей, өзімнің ойымша, боғауыз сөзді айтқан кезде адам оны бір мақсатпен қолданады деп айтуға болады. Боғауыз сөз әрқашан бір мақсатпен айтылады. Сонда боғауыз сөзді айтудағы мақсатыңыз,  не? Сіздің ашуланып тұрғаныңызды көрсету. Ол кісіге ашуланып тұрғаныңызды көрсету.

Жүргізуші. Қарсылық таныту.

Анар ханым. Ия, қарсылық таныту немесе сіз өзіңізді ұстай алмағаныңыз соншалық, бейәдеп әрекетке барып тұрғаныңызды, бәрібір сіз сыртқа шығару арқылы көрсетіп тұрсыз. Енді сіз осы қатты ашуланып тұрғаныңызды, сол кісіге ренішіңізді білдіріп тұрғаныңызды боғауыз сөзден басқа да сөздермен жеткізуге болады ғой. Қазақта сүйектен өтетін, сол жаңағы сіздің ашуыңызды боғауыз сөзден де жүз есе күшті қылып жеткізетін сөздер бар. Небір қарғыстың түрлері бар. Енді Құдай қарғыс айтудан сақтасын дегенменде, деймін ғой. Тіпті қарғамай-ақ жылы сөзбен де, тіпті интонациямен де мысқылдап та, шағып алып та, сіздің осы жай-күйіңізден хабардар ету жолдары жетіп артылады. Бірақ соған қарамастан, боғауыз сөздерді бізде қолданады. Бір қолданатындардың екінші типі олар – мәдениеті төмен адамдар.

Жүргізуші. Мені бір сұрақ қызықтырады. Осы бейәдеп сөздер, боғауыз сөздердің бір ғылыми талдамасы жасалынған ба? Түп негізі неден шыққан, қандай мағына береді? Қазір енді атын атап, түстемей-ақ қояйық, жалпы. Ия, жоқ деген.

Анар ханым. Жасалған деп, толық жасалған деп айта алмаймын. Бірақ бізде, біздің мынау мәдени кеңістігімізде Ақселеу Сейдімбеков ағамыздың «Қазақтың бейпіл сөздері» деген кітабы шыққан, жарық көрген. Оны осы боғауыз сөзге қатысты әңгіме қозғалса, тек сол кісінің осы кітабын айтып кетеді.

Жүргізуші. Ол бірнәрсеге сүйеніп, ойлап табылған сөз ғой.

Анар ханым. Ия, ол сөздердің бәрінің де түбірлері бар, бәрінің де мағыналары бар. Бірақ бұларға сөз мәдениеті тұрғысынан қарасаңыз, ол сол сөзді қолданып тұрған адамның өте тіл мәдениеті төмен екенінің, тілдік ортасының  саяздығын, яғни оның күнделікті естіп, үйреніп қалған сөздері екенін көрсетеді. Демек, ол адам оларды қолданған кезде, ол сөздердің дөрекі екеніне онша назар аудармайды. Өйткені күнде естігендіктен. Сондай тілдік тұлғалардың, бұл тұлғасын көрсететін - қолданыстар. Ал екінші бір қолданыстың себебін,  жаңа айттық, ол адамның өзінің аффекті жағдаятына түскен кезде, аффектілік, психологиялық аффекті жағдайға келгенде өзіне қойылған кедергілердің барлығын алып тастап, осындай  тыйым салынған әрекетке барғаны сигнал береді. Боғауыз сөздерге жалпы көп үйір болмау керек  деп ойлаймын.

Жүргізуші. Өте дұрыс айтасыз, хабарымызды қорытындылай кетсек, біздің тыңдармандарымыздың ойында жүретін нәрсе екен.

Анар ханым. Бір ғана толықтырып кеткім келеді, Самат. Сол боғауыз сөздің орнына «көргенсіз» деген сөзді айтса, бір ашу тудырған кезде боғауыз сөз айтқан адамға, сол адамға қарата «көргенсіз» десек, қазақ мәдениетін білетін білетін адам үшін одан артық ауыр сөз жоқ, «көргенсіз» дегеннен артық ауыр сөз жоқ.

Жүргізуші. Тыңдармандардың құлағына алтын сырға, «көргенсіз» деген сөзді жаттап алыңыздар.

Анар ханым. Ия, дәл осындай тағы бір сөз бар. Біздің академик Рабиға Сыздықова апайымыз айтады «Ей, кәпір атанбайын!» деп, «ей, кәпір» атанғаннан Құдай сақтасын» дейді. Сондықтан «Ей, кәпір», «көргенсіз» деген сөздердің салмағы өтеу ауыр, ондай сөздерді Құдай естіртпей-ақ қой біздерге.

Жүргізуші. Дұрыс, есте жүретін нәрсе екен. Көп рақмет сізге!