Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл - «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы - Анар Мұратқызы, тіл маманы. Анар ханым, әсіре пәс стильдік қолданыстар деп нені айтамыз?

Анар ханым. Біз енді өткен сабағымызда әсіре ресми қолданыстардың ауызша дискурста бір ерекшеліктері туралы айтқанбыз. Бүгін енді әсіре пәс, пәс деген көріп тұрсыздар неғұрлым төмен деген я? Сөйлеу тілінің өзінің бір жанрлары көп қой енді. Соның енді бір түріне осы пәс қолданыстар жатады. Ол қарапайым, қарапайым сөйлеу тілінің, ауызша сөйлеу тілінің бір сөздері, әдетте тұрмыстық деңгейдегі бір өте төмен, қалай айтсақ болады, тілдік құзыреттілігі де төмен, кішкене бір мәдениеті де төмендеу адамдардың тілінде көбірек кездеседі. Бірақ енді осы сөзді кей кездері өздеріміз де, ресми қарым-қатынаста көп жүрген адамдар да, тіл мәдениетін білетін адамдардың өздері де қолданып қалады. Ондай кезде олардың қолдануының себебі болады. Ол бір тыңдап тұрған адамын ренжіту үшін айтуы мүмкін, пәс деген енді төмен сөздер, мысалы, боғауыз емес, бірақ боғауызға мағынасы жақындау сөздер ғой. Міне, осындай сөздерден өте сақ болуымыз керек. Мысалы, енді ондай сөздерді айтуға ұят енді, тіпті, оларды. Бірақ...

Жүргізуші. Абай атамыз да кезінде жазып кетті ғой.

Анар ханым. Иә, сондай сөздер. Мысалы, адамның арты деген сөздер я? Немесе бір сөзге қатысты синонимдік қатар болады да, соның ішіндегі жағымсыз экспрессия, жағымсыз бояуы көп сөздер болады. Мысалы, «күлу» деген бар я? Сосын кейін сол «күлуді» «қарқылдау» десе де болады я? «Ыржаңдау» деген де бар. Енді сондай «күлуді» «жырбию» десе, өте жаман естіледі я? «Жырбиып мына отырған отырысын қарашы» десе...

Жүргізуші. «Ырбиып» деп жатады.

 Анар ханым. Ырбию, жырбию, иә. Осындай, осындай қолданыстар енді. Аса бір мәдениетті сөздерді айттым. Осыған енді сақ болу керек. Тіл үйренушілер енді ондай сөздерді біле қоймас, дегенмен тілді білетін адамдар осындай сөздерді қолданбағаны абзал. Енді біздің кейбір жазушыларымыздың тілінде болады. Бір жағымсыз оқиғаны сипаттағанда, осындай сөздерді қолданады.

Жүргізуші. Өйткені сол жердегі «сахна» сұранып тұрады соған.

Анар ханым. Сұранып тұрады соған, иә. Дөрекі осындай сөздерді. Сондықтан бұл әсіре пәс стильдік қолданыстарды ресми қарым-қатынаста қолдану тіптен үлкен қателік болып саналады. Пәс стильдік қолданыстарға тұрмыстық аядағы тіл мәдениеті төмен тілдік тұлғалардың сөйлеу элементтерін қолданып жатыр. Көбіне ол паразит сөздер, варваризмдер – осыған, әсіресе қатты сақ болу қажет. «Ваще», «короче» сөздері, осындай сөздерді көп қолданатын бізде тілдік тұлғалар бар. Одан кейін енді арасында орыс тіліндегі жаман боғауыз сөздерді де қолданып кететіндер бар. Міне, осындай нәрселерді біз пәс стильдік қолданыстың элементіне жатқызамыз. Әсіресе мынау қазіргі жастардың тілінде шет тілінен енген сөздерді өзінше бұрмалап, жаргон жасап алғандары бар, қазақ сөздерін бұрмалап жаргон жасап алғандары бар. Мен енді...

Жүргізуші. Бұрмалап дегеннен шығады, егер осы біздің хабарымызды тыңдап отырған жастар болса, құлақтарына алтын сырға, қазір байқасаңыз, ауылды жерде былай сөйлейтін болған қазір: «Сөйтіп жатсың», «бөйтіп жатсың» өзінің атынан емес, басқа біреудің атынан «няғып» жатқан сияқты. «Сөйткенсің ғой», «бөйткенсің ғой» дейді.

Анар ханым. Иә, осындай элементтері де болады. Бірақ бұлар тым пәс элементке жатпайды. Мысалы, мынадай сөздер жаргон «ат болдық біз», «кеше біз ат болдық» дейді. Бұл деген сөз «кеше біз өлгенше мас болдық» дегенді білдіреді. Одан кейін, жаңа жақсы бір сөз есіме түсіп отыр еді. А, «жынды» деген сөзді айтады. «Мына сөмкең әдемі екен» демейді, «Мына сөмкең жынды екен» дейді, мысалы сатып алған сенің сөмкең немесе «Сен бүгін керемет әдемі болып кетіпсің!» дегенді «Сен бүгін жынды болып тұрсың» дейді. Міне, осындай жаргон сөздер әсіре пәс элементтер. Енді ауызша қарым-қатынаста, әсіресе ресми ауызша қарым-қатынаста осындайлардан сақ болу керек.

Жүргізуші. Дұрыс айтасыз. Көп рақмет, Анар ханым!