Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл әдеттегідей «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы, тіл маманы – Анар Мұратқызы. Анар ханым ендігі айтатын тақырыбымыз бұқаралық ақпарат құралдарындағы интонация жайлы болмақ. Сөз сазы заңдылықтарының бұзылуы және оның себептері жайлы.

Анар ханым. Иә, бұл біздің арнайы тақырыпты шығарып отырғанымыз, көбіне ауызша сөзді жиі еститін орта қазіргі кезде телеарналар, радиобағдарламалар, одан кейін әртүрлі гаджеттерде де пайда болды ғой, әртүрлі қосымшалар ауызша мәтіндер мен аудиокітаптар да пайда болды я?

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарындағы интонация дұрыс болу керек. Өйткені сіз қандай интонациямен айтсаңыз, сіз жеткізіп тұрған мағынаның 80 пайызы соған байланысты, қалай таратса да. Мысалы, сіз құраған сөйлемдердің мазмұнындағы ақпаратты тура сол күйінде немесе содан да күшті етіп, содан да әсерлі етіп жеткізу үшін сіз интонацияны дұрыс пайдалануыңыз керек. Енді дұрыс пайдаланбай қалсақ, онда ақпарат жетпей қалады. Бұл тақырыпты алған себебіміз, мысалы, қазіргі біздің дикторлардың интонациясы туралы айтып кеткім келді, бір жағынан. Бір жағынан біздің тіл үйренушілеріміздің құлағына алтын сырға, басынып сөйлейтін дикторлар пайда болды, жұлынып сөйлейтін дикторлар пайда болды, біреу артынан қуып келе жатқандай аптығып сөйлейтін дикторлар пайда болды. Осындай сөзді ауызша ресми, дайын сөзді естіп алып біздің тіл үйренушілер «е, қазақ тілінің интонациясы осылай екен, осылай сөйлеу керек екен» деген пікір қалыптаспас үшін біз осы тақырыпты таңдадық. Енді, мысалы, аптығып сөйлейтіндерді алайық. Мынау орыс тілінің интонациясын зерттеген Тамара Михаиловна Николаевна деген жақсы маман, ғалым бар. Сол кісі сонау, қателеспесем, 80-ші, өткен ғасырдың 70-80 жылдары...

Жүргізуші. Кеңес заманында.

Анар ханым. Иә, кеңес заманында орыс дикторлардың интонациясын зерттеп, мынадай бір құбылысты байқапты. Әдетте, мысалы, бір сөйлем аяқталып, екінші сөйлем басталғанда, олардың арасында пауза болады. Мысалы, «Бүгін Самат екеуміз бағдарламамызда сағат 5-те бастадық. Бірінші тақырыбымыз – мынадай» дегенде, «бастадық» дегеннен кейін пауза. Ал Николаевнаның байқаған құбылысы бойынша, осы сөйлемді оқитын болсақ, былай болады: «Бүгін Самат екеуміз тақырыбымызды сағат 5-те бастадық. Бірінші тақырыбымыз – мынадай». Ана жерде сөйлемнің соңында тұратын пауза сөйлемнің соңына жақындаған кезде пайда болады да, сөйлемнің соңғы жағы мен бірінші сөйлем бірігіп айтылып кетеді. Келесі сөйлем бірігіп айтылып кетеді, осы құбылысты ол кісі ұзақ зерттеп, «Бұл не үшін осылай? Неге бұл норма бұзылды?» деп сонда бұл кісінің келтірген уәжі «ақпарат заманы келе жатыр, ақпарат заманында неғұрлым азғана уақыттың ішінде соғұрлым көп ақпаратты жеткізу керек. Одан кейін, сенің айтып тұрған бірінші сөйлеміңді нормадан бұзса, нормасынан бұзса, онда ана сол сөйлем адамның есінде жатталып қалады. Одан кейін екінші сөйлемді де дәл солай нормасынан бұзса, ол сөйлем де есінде жатталып қалады. Сөйтіп, ана адамның назарын үнемі концентрацияда ұстап отыру үшін дикторлардың ойлап тапқан бір...»

Жүргізуші. Қулықтары.

Анар ханым. Қулығы. Егер осындай нормадан ауытқу боп жатса, түсінуге болады. Бірақ сіз көз алдыңызға елестетіңізші, бүкіл сіздің оқып отырған ақпаратыңызда, бүкіл сөйлемдерде интонациядан ауытқып жасалса, онда сіз бәрібір де тыңдарманның назарын...

Жүргізуші. Шаршатып жібереді.

Анар ханым. Сіз, керісінше, оның жынына тиіп кетесіз, қарапайым тілмен айтқан кезде осындай БАҚ құралдарында. Бұл енді асығып, аптығып сөйлейтін, тілінде осындай ерекшеліктер барларға қатысты...

Жүргізуші. Ұрысып, жекіріп сөйлейтін дикторлар да бар.

Анар ханым. Иә, мысалы. Сонда оларда сөйлемнің соңындағы паузаның өзі сөйлемнің басқа бір ортасында болып кетеді. Кейде сөйлемнің келесі бір бөлігі мен ана сөйлемді жалғастырып жібереді олар. Сонда неғұрлым ақпаратты тез жеткізесіз, әрине. Бірақ менің ұсынысым, сол дикторларға, «қарқын» деген интонацияның бір компоненті бар, біз ол туралы алдыңғы сабақтарда айттық. Қарқынды жеделдетуге болады. Қарқын дегеніміз – белгілі бір уақыт аралығында айтылып үлгерген буын саны. Буын санын көбейтіп жіберу керек. Тезірек сөйлеп жіберу керек, мысалы. Бірақ паузаны, кідірісті тиісті жеріне қоюға болады. Сонда сіздің сөйлеміңіз жалықтырмайтын сияқты, оны да ескеру керек. Одан кейін, тағы да бір мәселе – жұлынып сөйлеу. Бұл журналистің өзінің миссиясын дұрыс түсінбеуден болса керек. Әсіресе жаңалық тарататын журналистерге өздерінің сол жаңалыққа қатысты эмоцияларын көрсетуге болмайды. Өйткені тыңдарман неғұрлым объективті түрде жағдаятты қабылдау керек. Ал егер сіз сөйлеп тұрып сол ақпаратқа өз эмоцияңызды білдірсеңіз, интонация арқылы, онда тыңдарман не сізді жақтайды, не сізге қарсы шығады. Ал сіздің мақсатыңыз ол мәселені жақтату, қарсылату емес. Ол мәселе туралы хабардар қылу ғой. Ары қарай өзі біледі – жақтай ма, жақтамай ма? Әрине эмоция тудыру кейбір бағдарламалардың мақсатында бар. Ол кезде жұлынуға да болады, ондай кезде тасынуға да болады.

Жүргізуші. Жақсылап түсіндіріп бердіңіз, Анар ханым. Көп рақмет сізге!