Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл, әдеттегідей, «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы – тіл маманы Анар Мұратқызы. Анар ханым, енді интонация және грамматика жайлы айтсақ. Жалпы бұл не өзі?

Анар ханым. Бұл мәселені былай қарағанда, бұл лингвистикалық, теориялық мәселе сияқты болып көрінеді. Дегенмен біздің интонация мен грамматика деп әдейі тақырыпты қойып отырғанымыз осы екеуінің бір-біріне қарым-қатынасы туралы болғандықтан. Не үшін алып отырмыз? Өйткені кез келген ауызша сөз интонациясыз ауызша сөз болмайды. Сіз бір ойды сыртқа шығарам десеңіз, сіз оны аласыз да, жақсылап тұрып бір интонациялық формаға саласыз. 

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Интонация арқылы оған бір форма бересіз. Интонациясыз ауызша сөз болмайды. Ал енді интонация ол грамматикамен қарым-қатынаста болады, сөйлеген кезде грамматикамен қарым-қатынаста болады. Ол құрмалас сөйлемдердің интонациясында жақсы байқалатын құбылыс. Мысалы, «Үй іші тар, сондықтан аяқ алып жүргісіз» я? Осы сөйлемде «сондықтан» деген жалғаулық ананың не үшін аяғын алып жүре алмай тұрғанын көрсетіп тұр, алдындағы сөйлемге барып, себебін көрсетіп тұр. Ал егер «сондықтан» деген жалғаулықты алып тастайтын болсақ, өйткені «сондықтан» - грамматикалық көрсеткіш, енді осы қарым-қатынасты сөйлеміңіздегі осы екінші компонент, алдындағы компоненттің  себебін түсіндіріп тұрғанын сіз интонация арқылы ғана жеткізе аласыз. «Үй іші тар, сондықтан аяқ алып жүргісіз» десе, онша көрінбейді я? «Үй іші тар, сондықтан аяқ алып жүргісіз» деп. Ал енді «сондықтанды» алып тастаңыз. «Үй іші тар, аяқ алып жүргісіз».

Жүргізуші. Әсері ондай болмайды.

Анар ханым. Енді мен осыны интонациямен беремін қазір. «Үй іші тар, аяқ алып жүргісіз» десем, міне, себептік қатынасты интонация арқылы беріп тұрмыз, яғни интонацияны құбылту арқылы. Көрдіңіз бе, грамматиканың қызметін кейде интонация өзіне жүктеп алады. Енді бір қызығы, біз, мысалы, қараңыз, « - Кім келді? – Самат келді» я?

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. «- Кім келді? – Самат келді». Осыны мына «келді» деген етістікті алып тастап айтуға болады, грамматикалық көрсеткішті алып тастадық «келді» деген. «- Кім келді? – Самат» дедім мен я? Менің сөзімнің хабарлы болғанын, сөйлемнің аяқталғанын мен интонация арқылы беріп тұрмын. Енді мысалы «- Кім келді? – Самат», мен жауап бердім, ар жақтан біреу « - Самат?», ол не істеп тұр? Ол сұрап тұр. Оны да интонация арқылы беріп тұрмыз. Ал енді осыны грамматикалық форма арқылы беретін болсақ, онда интонация ондай көркем болмайды. «Самат келді ме?» десе, бәрібір де интонация қатысып тұр, бірақ «Самат?» деген интонацияға қарағанда, ол кішкене көмескілеу интонация. Сондықтан кейде грамматиканың шамасы жетпей жатқан жерде интонация көмектеседі, кейде грамматика мүлдем жоқ жерде интонация күшейіп алады да, сол мағынаны жеткізеді. Сондықтан бұл, әсіресе ауызша қарым-қатынастың тек қана ауызша түрде жүзеге асатын әлеуметтік-тұрмыстық аяда,  интонация грамматикалық қызметті өзіне жүктеп алуда көп кездеседі. Сонан кейін осы грамматика мен интонацияның қарым-қатынасын жақсы білген адам тыныс белгілерін де дұрыс қоя алады.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Жазба сөзде. Мұндай тағы да бір ерекше мысал бар, мысалы, қазақтың сөйлемі міндетті түрде тиянақты формадағы етістіктермен аяқталады. Мысалы, «Бүгін жаңбыр жауады», «Алматы ақшамы» газеті жаңбыр жауады» деп айтады» немесе «Хабар» арнасы жаңбыр жауады» деп айтады», міне, сөйлем аяқталды. Ал енді осыны ауызша сөзде осылай айта саламыз. «Хабар» айтад жаңбыр жауат деп». «Жаңбыр жауады деп» «Хабар» арнасы айтады» болу керек қой. Бірақ біз «Хабар» айтад жаңбыр жауат деп» дегендегі «деп» - тиянақсыз форма. «Дептен» кейін бірдеңе айту керек сияқты болып тұрады. Бірақ біз интонациямызды, сөйлемді аяқтап қоямыз да тыңдап тұрған адам «е, сөйлем аяқталды екен» деп түсінеді. Көрдіңіз бе, сөйлемнің аяқталғанын біз интонация арқылы беріп тұрмыз. Осындай нәрсеге, осындай мағыналарды ажырату үшін осындай интонация мен граммтиканың қарым-қатынасы туралы да білген артық болмайды.

Жүргізуші. Көп рақмет, Анар ханым! Интонация мен грамматика жайлы біраз мәліметтерге қанық болдық. Келесі тілдескенше!