Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасының келесі тақырыбы қарым-қатынастың екі түрі жайлы болмақ: ресми және бейресми түрі. Анар ханым, осы жайлы тарқатып айтып берсеңіз.

Анар ханым. Біздің күнделікті қоғамдағы әртүрлі қатынасқа түсіп отырамыз, бірақ сол қатынас әртүрлі жағдаятта, әртүрлі сөйлермендермен жүзеге асқанымен, жалпы, егер қарайтын болсақ, екі-ақ типте жүзеге асады. Біреуі – ресми қатынас, екінші – бейресми қатынас. Осыны мына біздің тіл үйренушілер жақсы ажырата білгені дұрыс. Ресми қатынаста қолданатын сөздердің барлығын сіз бейресми қатынаста қолдана алмайсыз. Бейресми қатынастағыны, керісінше, ресми қатынаста қолдансаңыз, сізде күлкі тудыратын жағдаяттар көбейіп кетеді. Сондықтан кішкене осыны ажырата білсін деп, бүгінгі тақырыпты осы мәселеге арнап отырмыз. Ресми қатынастың, өздеріңіз енді барлықтарыңыз жақсы білесіздер, бірінші талабы ол – лауазымды, лауазымға қатысты бір-біріне сөздерді таңдап қолдану, бұны енді орысша айтқанда «субординация» дейді я? Бірінші талабы – субординация.

Жүргізуші. Осы лауазымға қатысты есіме түсіп отыр. Университет қабырғасында жүргенде бірінші курста оқимыз, бәріміз енді ауылдан келген балалармыз, апаймыз бір күні байқап қалыпты, ректормен балалар қол алысып амандасып жатыр. Содан келіп, ұстазымыз балаларға ұрысты. Ну... ( «ну»деп қойыппын ғой) Апаймыз ректормен қол алысып амандасып жатқанын байқап қалыпты. Енді қол созысып тұрған соң қолын қайтарғысы келмей. Содан апайымыз айтады: «Ол сенің құрдасың ба еді? Неге сен қол алысып амандасасың? Неге бас иіп қана өтіп кетпейсің, «Сәлеметсіз бе?» деп, әдепті бола біліңдер» деп үнемі айтып отыратын апайымыз, есіме түсіп отыр қазір, ресми, бейресми дегеннен.

Анар ханым. Иә, мүмкін, дұрыс. Бұл жағдаяттың өзі білесің, кез келген жағдаят ол бірегей. «Уникальный» дейді ғой. Біз қазір енді дәл сол кездегі ситуация жағдаят қандай болғанын білмейміз, дегенмен, мүмкін, апайларыңыздікі де дұрыс шығар. Өйткені өзіңіз елестетіңіз. Бір жоғарғы оқу орнында қанша студент бар. Олардың бәрі ректорға қол беріп амандасатын болса, ол кісінің уақыты жетпейді оған.

Жүргізуші.  Рас айтасыз.

Анар ханым. Бірақ кейде ректордың өзі бір өзінің студенттеріне ілтипат танытып, бәрімен қол беріп амандасуы мүмкін. Ондай жағдайда бас тартуға болмайды. Рас қой?

Жүргізуші. Ал бұл жағдайда оқушы бірінші қол созып тұр ғой. Ректорды ыңғайсыз жағдайда қалдырып тұр.

Анар ханым. Амалсыз онымен амандасып тұр, иә. Мүмкін, осы да дұрыс, ресми қатынаста көп осындай нәзік қалтарыс тұстары бар, оны ескеру керек. Бейресми қатынас бұған қарағанда еркіндеу. Өйткені бейресми қатынас кімдердің арасында жүзеге асады? Бұл бір-бірін үнемі көріп жүрген адамдардың арасында немесе ерекше бір субординация, алшақтықты сақтауды талап етілмейтін жағдаяттарда жүзеге асады. Сондықтан бұл жерде еркіндік болады. Ал енді ресми қатынаста ондай жоқ. Сол, мысалы мынадай, бір қызығы, осы ресми қатынастағы қарым-қатынастың тілді қолданудың ерекшелігін білмейтін кейбір кісілер, мысалы, құжаттар дайындаған кезде, ол құжаттарын оқыған кезде байқасыз, мысалы, «мені бүгіннен бастап осы мекеменің осындай-осындай қызметіне жұмысқа алуыңызды сұраймыз» мен ресми қатынаста өтініш білдірдім. Енді осының ауызша формасына көшейік, бұл жазба формасы я? Онда сіз, мысалы, ауызша формада қалай айтасыз, сіз өтініш жазбайсыз, сізді өзіңіздің жаңағы бастығыңызға бардыңыз дейік, онда мысалы, былайша айтасыз, «Мәке, осы жылдың наурыз айынан бастап, тіл мәдениеті бөліміне жұмысқа ауыссам қайтеді?» дейсіз. «Ауыссам қайтеді?» деген сұрақпен беріп тұрсыз я? Ал тура осы форманы жазуға түсіру, өтінішке егер жазып қойсаңыз. Онда ол өтініш болмайды, ол «записка» болады. Жай кішкентай хат, хабарлама болып қалады. Енді қараңыз. Осы ресми қатынастың ауызша формасы. Осы ақпаратты сол Мәке сіздің құдаңыз болса, үйде шай ішіп отырғанда, жұмыста емес енді, қалай жеткізесіз? «Ой, құда, айналайын-ай, енді ана бөлімге ауысайын да осы?»

Жүргізуші. «Қашанғы жүре беремін қарапайым қызметкер болып?»

Анар ханым. «Бір екі-үш күнде ауыстыр мені» дейді я? Дәл айын айтпайды, дәл күнін айтпайды я? Көрдіңіз бе, ресми қарым-қатынас пен бейресми қарым-қатынастың айырмашылығы осында. Немесе мен осындай қызық тапсырма берем. Мысалы, бір ғана ақпарат – біздің мекемеде наурыз өтеді. Наурыз өтетіні туралы ақпарат бар. Осыны ауызша формада сіз әріптестеріңізге ресми қатынаста қалай айтасыз? Мысалы, Самат?

Жүргізуші. Құрметті әріптестер, алда келе жатқан Наурыз мерекесіне орай кеш ұйымдастырғалы жатырмыз. Бәріңіздің қатысуыңызды сұраймыз. Солай шығар енді?

Анар ханым. Иә. Кішкене жазба мәтінге келеді. Ауызша формада былай айтасыз: «Әріптестер»... «Құрметті» деп жатпайсыз ғой, күнде көріп жүрген әріптеріңізді. Ал енді іліп қой десе, жазасыз хабарландыруда. «Әріптестер, енді мынау, ертең бе, бірсігүні ме» ... егер ол дата сізге жақын болса, «сағат осындайда біздің мекемеде наурыз болады екен, соған келіңіздер» дейсіз я? Ал енді ақпаратты үйіңізге барғанда әйеліңізге хабарлағанда не дейсіз?

Жүргізуші. Ертең Наурыз өткелі жатыр. Киімдерімді...

Анар ханым. Бізде дейсіз...

Жүргізуші. Дайындап қой дейміз. Бізде...

Анар ханым. «Ертең бізде Наурыз келе жатыр» дейсіз. Көрдіңіз бе, «бізде» дегенді сіз егер ресми қатынасқа ауыстырсаңыз, «ертең біздің мекемеде» немесе ... ал жазба түрінде жазатын болсаңыз, «ертең Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында Наурыз мерекесі тойланбақ, акт залында, сағат осындайда» деген мәліметтер кетеді, көрдіңіз бе? Сонымен ресми қатынас пен бейресми қатынаста сөзді әртүрлі нұсқада қолданасыз.

Жүргізуші. Жақсы түсіндіріп бердіңіз, Анар ханым! Көп рақмет сізге!