Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағы – Анар Мұратқызы. Анар ханым, ендігі айтар әңгімеміз сәлемдесу жайлы болмақ. «Сәлем – сөздің атасы» дейді қазақта. Сол жайлы тарқатып айтып берсеңіз. Сәлемдесу мәдениеті.

Анар ханым. Иә, кез келген ортада ең бірінші орындалатын әдептің түрі ол – амандасу, сәлемдесу. Адамды алғаш рет көрген кезде оған деген өзіңнің ілтипатыңды білдіру. Бұның барлығы мәдениетпен өте тығыз байланысты формада жүзеге асады. Сіз қай мәдениеттің өкілі болсаңыз, сол мәдениетте қалыптасқан этикет нормаларына сәйкес амандасасыз. Сондықтан егер біздің тіл үйренушілеріміз, мына бағдарламаны тыңдаушыларымыз басқа мәдениеттің өкілі болса, қазақ мәдениетіндегі сәлемдесудің түрлерін білген артық болмайды. Енді біз алдыңғы бағдарламаларымызда да бұл туралы егжей-тегжейлі айтармыз, жалпы біліп жүру керек, ең бейтарап сәлемдесудің түрі, егер сіз «жаңылысып қалмайын» десеңіз, бейтарап сәлемдесудің түрін білгеніңіз дұрыс, ең бейтарап түрі «Сәлеметсіз бе?» деген. Кез келген жағдаятта, кез келген ортада сіз «Сәлеметсіз бе?» десеңіз, сіз қателеспейсіз.

Жүргізуші. Иә, ер адам болса «Ассалаумағалайкум».

Анар ханым. Иә, бұл, тіпті, сіз мысалы, ер адамға да «Сәлеметсіз бе?» деп амандасқанда тұрған ештеңе жоқ. Өзіңіз де ер адам боп, ол да ер адам болса. Дегенмен сіз сол мәдениеттің өкілдеріне бір ерекше, олардың жүрегінде бір ерекше ілтипат тудырғыңыз келсе, онда сіз сол мәдениеттің дәстүріне сәйкес амандасқаныңыз жақсы. Мәселен, қазақта ер адам мен ер адам «Ассалаумағалайкум» деп амандасады бірінші көргенде, екінші адам жауап бергенде «Уағалейкумассалам» деп жауап береді. Сосын кейін оның енді тұрмыстық қарым-қатынастағы қысқарған формалары да бар, мысалы «Уағалейкумассалам» демей-ақ, «Әлейкімсалам» деп айта салады. Енді қараңыз, осындай «Ассалаумағалайкум» деп амандасқан кезде, сіздің жасыңыз кіші болса, сіз бірінші бастауыңыз керек амандасуды. Жасы үлкен адам сізді көріп, «Ассалаумағалайкум» деп өзі сізге жүгіріп келмейді. Енді осы амандасудың «Ассалаумағалайкум» - «Уағалейкум ассалам» деген амандасудың сөздік формасында жабысып, қатар, бірге жүретін рәсімдік формасы бар. Ол міндетті түрде қол берісу және қол берісудің өзінің стандарттары бар. Егер сіз жасы кіші адам болсаңыз, сіз екі қолыңызды алып, ана жасы үлкен адамның қолын қысасыз, екі қолыңызбен. Егер жасы үлкен адам болсаңыз, амандасып тұрған адамыңыздан бірінші амандасуын күтесіз. Сосын бір қолыңызды ғана бересіз. Сонан кейін амандасқан кезде қолды құр, жай сипай салған немқұрайдылықтың нышанын таныту болып саналады. Сондықтан ана қолды алған кезде екі қолыңызды алақаныңызды толтырып, қысып тұрып аласыз. Бұл бір ерекше ілтипатыңызды көрсетеді. Көрдіңіз бе, осындай мәдениеттің өзі қалыптастырған, мәдениет өзі талап ететін эталондар, нормалар бар. Содан ал егер әйел адам болсаңыз, онда сіз неғұрлым дене, физикалық дейді ғой жақындықтан алшақ болу керек. Ер адаммен амандасқан кезде, оның қолын алу міндетті емес, қолын алу, тіпті әдепсіздік болып саналады. Сондықтан неғұрлым басыңызды ақырын шұлғып, ілтипатыңызды білдіргеніңіз, ол да амандасу, ер адамды көргенде, амандасқанда жеткілікті болып жатады. Ал енді жергілікті амандасудың бір ерекше түрлері де болады. Мысалы, батыс өңірінің қазақтары «Сәлем бердік!» деп амандасады. Сол кезде «Сәлем алдық!» деген жауап алады. Одан кейін түрлі жағдаятқа қатысты амандасудың да формалары болған. Мұның бәрін айтып отырғаным, мұның бәрі ресми қатынаста қолдана бермейді, дегенмен егер сіз өзіңіздің сол мәдениетке қатысты білгір екеніңізді көрсеткіңіз келсе, ойыңызда жүргені артық болмайды. Мысалы, жолаушы кетіп бара жатқан адамға «Жол болсын!» деп амандасады. Содан кейін ол адам «Әлей болсын!» деп жауап береді. Ал енді қатарлас, құрбылас, бір-бірімен тең дәрежедегі адамдар амандасқанда, «Сәлем!» деп амандаса салса да болады, қазіргі кезде сол дәстүрге айналды. «Сәлем!» деп амандаса салса, онда тұрған еш айыбы жоқ.

Жүргізуші. Аңшылықтан келе жатса, «Қанжыға майлансын!» дейді қазақ.

Анар ханым. Иә, солай амандасады. Мал бағып жүрген адамды көрсеңіз, «Бағар көбейсін!» дейді. Оны алдағы уақытта біз жеке-жеке тоқталып айтамыз. Бірақ мен осы бағдарламадағы айтайын дегенім, сәлемдесу қазақ мәдениетінде өте маңызды әдептің бірінен саналады. Сол себепті қазақтар «Сәлем – сөздің атасы» деп айтады. Сіз қалай сәлемдескеніңізге қарай, сіздің ары қарай қарым-қатынасыңыз соған қарай жүзеге асады. Егер сіз жылы, жақсы сәлемдессеңіз, ары қарай сөз өз ауанын тауып, ретімен кете береді. Егер сіз сәлемдесуді дұрыс орындамай қалсаңыз, ары қарай дүдәмал болып кетеді. Оның сәтті болу, болмауы екіталай болып қалады. Сондықтан сәлемге ерекше назар аударған. Сәлемдескен кезде енді ислам мәдениеті бойынша, қазақ мәдениеті мен ислам мәдениеті жақсы ымыраласып...

Жүргізуші. Қабысқан...

Анар ханым. Иә, бір-бірін толықтырып... Сондай гармониямен дамып кеткен, тіпті өріліп кеткен. Сәлемдескен кезде пенденің оң жағында отырған періште оған бір сауап жазады. Сәлемдескенде дұрыс сәлемдеспей немесе мүлдем сәлемдеспей қойсаңыз, сіздің сол жағыңызда сіздің кемшілігіңізді жазып отырған періште сізге бір минус жазады. Сондықтан сәлемдескен кезде сіз адамға ғана сәлем бермейсіз, сіз өзіңіздің періштеңіздің, былайша айтқанда, періштеңізге де, ақпарат бересіз, өзіңіз туралы.

Жүргізуші. Сауап жазылады дейсіз ғой?

Анар ханым. Сауап жазылады. Ал сауап неғұрлым сізде көп болса, о дүниеде сіздің амал дәптеріңіз оң жағыңыздан келеді де, сіздің көп күнәларының кешіріледі. Сіздің таразыңыздың жақсылық жағы басып кетеді дейді.

Жүргізуші. Бәрекелді!

Анар ханым. Сондықтан сәлемді өзіңіз үшін бересіз.

Жүргізуші. Сәлемдесіп жүрейік, дұрыс сәлемдесіп жүрейік дейсіз ғой?

Анар ханым. Иә.

Жүргізуші. Көп рақмет сізге!