Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл әдеттегідей «Дұрыс сөйлейік» бағдарламасы. Студиямыздың қонағын тағы да естеріңізге салып өтейін, тілтанушы маман – Анар Мұратқызы. Анар ханым, ендігі айтатын тақырыбымыз – ресми іскерлік ауызша қатынастағы сөз әдебі дейді.

Анар ханым. Мысалы, Самат, біз осы ресми іскерлік қатынастағы ауызша сөз әдебі бойынша екеуміз сөйлесіп отырмыз. Былай қарағанда, кез келген жағдаятқа қатысты, кез келген қоғамдық өмірдегі қатынас түріне қатысты біз сөздерді таңдаймыз, сөйлеу әдебін де таңдаймыз. Мысалы, қазіргі кезде мен саған еркін түрде өзіңнің атыңды атап отырмын я?

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Оған қарамастан, сен менің аты-жөнімді атап немесе менің атыма «ханым» деген  сөзді айтып отырсың. Дәл мен сияқты, сен де менің атымды атап отырған жоқсың ғой және мен саған сен деп отырмын, сіз маған «сіз» деп отырсыз. Бұл да осы іскерлік қатынастың талабына қатысты сөз әдебін қолданып отырсың, яғни «ханым» деген ол ресми қатынасқа қатысты қаратпа. Егер енді сен тұрмыста, әгарәки мен тұрмыстық қатынаста мен сенің әпкең болып келсем, онда сен маған «Анар ханым» десең, онда мен күлетін едім қарқылдап. Менде күлкі тудырады. Көрдіңіз бе?

Жүргізуші. «Не деп тұрсың? Қайдағы?»

Анар ханым. «Не болды бұған? Қайдағы «ханым»?  Мынаның басы ауырып тұр ма? Мені ұмытып қалған ба?» деген ой келуі мүмкін. Көріп тұрғаныңыздай, қоғамдық өмірдің әр саласына қатысты әртүрлі сөз әдебі болуы мүмкін. Әртүрлі сөздік қор болуы мүмкін. Соны қолдану тәртібі болуы мүмкін. Енді ресми іскерлік қатынаста, біздің тыңдармандарымызға қызықты болу үшін айтайын, қанша ұлттың өкілі болса, сол ұлт тіліндегі ресми іскерлік қатынастан қазақ тіліндегі ресми-іскерлік қатынас көп ажырамайды. Ресми іскерлік қатынас – барлық жерде де ресми іскерлі қатынас. Англияда да, Ресейде де ресми-іскерлік қатынас тура сондай, оның негізгі принциптері неғұрлым субординация сақтау, яғни лауазымға қарай оның сол мекемедегі атқаратын рөліне қарай сөйлесу адаммен. Иә және сол кеңістікте қалыптасқан бәріне танымал, анық терминдер болады я? Соларды қолдану. Одан кейін, сол мекемедегі кәсіби сөздер деген болады – соларды қолдану. Осындай, осындай өзінің қалыптасқан әмбебап талаптары бар, бірақ оның сыртында әрбір ұлттың өзіне тән сөз әдебі сол ресми-іскерлік қатынасқа да келіп, былайша айтқанда, үстінен көмкеріледі. Осы нәрсені ұмытпау керек. Бізде бір қызығы, мынау орыстілді ортадағы ресми іскерлік қатынастың сөз әдебін қазақтілді ортаға әкеп, сала салады. Мысалы, «Бәлембай Бәлембаевич», «-вич» деген орысша, «Бәлембаевна» дегендерді қосып, ары қарай қазақша сөйлей береді. Енді осыны қазақыландыру керек деген кезде біз алдық та, «Бәлембай Бәлембайқызы», «Бәлембай Бәлембайұлы» дей салдық. Бұл – қазақыландыру емес. Қазақ мәдениетінде адамның әкесінің атын айту дөрекілікке жатады, бұл әдепке жатпайды.

Жүргізуші. Мм, дұрыс айтасыз.

Анар ханым. Сондықтан қазақтың өзінің ресми іскерлік қатынаста қолданатын қаратпалары бар. Ол қаратпаларға, мысалы, туыстық атаулармен аталатын, кәдімгі тұрмыстық қатынастағы қарапталарды әкеп, соған «й» жұрнағын жалғау, мысалы, «аға» - «ағай», «әпке» - «әпкей», «ата» - «атай», «тәте» - «тәтей»  дегені бар я? Осындайды әкеп жалғау, осы, міне, ресми қаратпаға жатады. Одан кейін «Мәке», «Бәке», «Сәке» деген формаларды қолдану. Одан қала берді, ештеңе таппай бара жатсаңыз, «ханым», «мырза» дегенді қосып айту. Ол да осындай қаратпаның бір түрі.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Енді сіз ресми-іскерлік қатынас бола тұра, сол адаммен сол мекемеде, сол істің аясында осындай жақын тартып, бір бауырмалдық қатынасқа дейін араласып кетсеңіз, онда мынау тұрмыстық қаратпаларды да қолдануыңызға болады: «ағатай», «апа», «аға», «інім», «бауырым» деген сияқты қаратпаларды қолдансаңыз, орынды болып келеді. Сонда қарасаңыз, енді ресми ауызша қатынастың осындай сөз әдебі болады. Енді кейде, мысалы, «ақсақал» деп айтып жатады, «мынау біздің ұжымымыздың ақсақалдары, қарасақалдары» деп айтып жатады. Осы да жарасымды. Өйткені ұлттық мәдениетті ресми-іскерлік қатынасқа да әкелуіміз керек және әкелгенімізді, осындай нәрселерді мынау тіл үйренушілеріміз де біліп жүрген абзал.

Жүргізуші. Жақсы түсіндіріп бердіңіз, Анар ханым. Көп рақмет сізге!