Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Біздің сұрақтарымызға жауап беретін тіл маманы – Анар Мұратқызы. Анар ханым, тілдік қарым-қатынас мақсаты жайлы айтсақ.

Анар ханым. Иә, тілдік қарым-қатынастың мақсатын айтудың керегі не? Ол бір түсінікті нәрсе сияқты я? Кез келген тілдік қарым-қатынас ол сол қарым-қатынасты орнату үшін жасалады. Мақсаты сол ғой оның, не керегі бар дейді. Бірақ кейде осы бір қарапайым нәрсені есімізден шығарып аламыз. Біздің тыңдармандарымыз, тіл үйренушілер үшін осы нәрсені қатты айтқым келеді. Ерекше назар аударып, қатты  емес, қатты назар аударып айтқым келеді. Мысалы, сөйлеп тұрған кезде біз сөздерді сөз тіркестерін, сөйлемдерде, дыбыстарды шығару үшін сөйлемейміз ғой. Біз сөйлеп тұрған кезде біздің ішімізде дітіміз болады. Соны орындату үшін сөйлейміз, міне, тілдік қарым-қатынастың бірден-бір мақсаты - дітті орындату. Діт әртүрлі болуы мүмкін, енді діт деген сөзді түсінбеулері мүмкін тыңдармандар, ол, орысшасын айтып қояйық, «намерение» дейді. Сіз сөйлеген кезде сондай бір дітпен сөйлейсіз, ол әртүрлі. Біреуі «менің қазіргі жай-күйімді, менімен бірге бөліс, мен қайғырып отырмын, сен де менімен бірге қайғырсаңшы» дегенді білдіру мүмкін. Біреуі немесе «қуанып отырмын, сен де қуансаңшы» деген дітті білдіру мүмкін. Біреуі белгілі бір қимыл-әрекет жасап, «маған керек затты тауып бер, әкеліп бер, көрсетіп бер» тағы басқа.

Жүргізуші. Жалпы біз тілдік қарым-қатынаста сөзді астарлап сөйлейміз. Өзге ұлттардағыдай емес, ерекшелегі сонда ғой.

Анар ханым. А, әсіресе қазақ мәдениетінде, бұл күшті құбылыс. Иә, дұрыс айтасыз. Контекстік мәдениет біздің мәдениеттің астарындағы мағына, оның үстінде жатқан мағынадан әлдеқайда көбірек, әлдеқайда тереңірек. Мен де сөйлеген кезде, дітіміз, біздің дітіміз сөздік құралдар арқылы көмкеріліп жабылып, ар жағында әрең дегенде көрініп тұруы мүмкін. Осындай тілдік мақсат – осы. Енді бұны айтып отырған себебім – біздің тыңдармандарымыздың көбі, менің ойымша, енді қазақ тілін үйренем деушілер, бұрын сөйлемеген адамдар болуы мүмкін. Сондықтан олар өзге мәдениеттің өкілдері болуы мүмкін. Сондықтан біздің мәдениетімізді түсінсін деп айтып отырмын. Мысалы, қазақтар былай айтады: «шайға келіңіз» деп шайға шақырады. Ал егер өзге ұлттың өкілдері келсе, шай емес, ет асылып, қазысы пісіп, әуелі десеңіз бас тартады шайдың үстінде. Сосын олар да аң-таң болады. «Бұл кісі бізді шайға шақырды, бірақ та бұл кісі бізге мынау, біз білмей қалдық қой, сіз бізге шай» деп айттыңыз ғой, шайыңызды ғана бермейсіз бе?» деп айтуы мүмкін. Бірақ қазақтар, көрдіңіз бе, қазақтың мәдениетінде «шай» деген сөздің ар жағында «үлкен дастарқан» астарлы мағына жатады, «үлкен дастарқан» деген мағына жатады. Міне, діт деген – осы. Осы, міне, коммуникациялық мақсатты дітті орындату, егер сіз сөйлесеңіз, сіз дітіңізді орындату үшін сөйлейсіз. Солай болатын болса, онда сіз тілдік құралдарды сол дітіңізді орындайтындай етіп, таңдауыңыз керек. Бізде кейде осындай бір қиын жағдаяттар туындап жатады. Былай қарасаң, екі адамның сөйлеп тұрғанының бәрі дұрыс, бірақ діт орындалмайды. Мысалы, қараңыз, мысалы мынадай ситуация, жағдаят. Екі саланың маманы кездесті, екеуінің бірігіп орындайтын жұмысы бар, мысалы, біреуі әдіскер...

Жүргізуші. Мысалы, қандай сала?

Анар ханым. Біреуі – әдіскер, біреуі – тілтанушы. Екеуі де бір оқулықты түзетіп, қатесін жөндеп жатыр. Енді қателердің екі типі бар: біреуі – әдістемеге қатысты қателер, біреуі тілге қатысты қателер. Енді тілтанушы айтады: «мен енді мыналарды істедім, тілдік қателерді жөндедім, ал енді мына әдіскер, сіз мынаны жөндеңіз, мен жөндемеймін» деп айтты. Қалай ойлайсыз, осылай деп айтқанда әдіскер оның дітін орындай ма? Қуана орындай ма?

Жүргізуші. Орындамайды-ау...

Анар ханым. Иә, Самат, байқадыңыз. Ал егер осыны былай айтса, «мен өзімнің тілтану мәселелерін қатысты проблемаларды жөндедім, ал енді әдістеме жағынан осалмын. Мен ол саланың маманы емеспін. Ай, осы мен осыны жасасам, сіздей жасай алмаймын-ау. Сіз таза сол саланың маманы болсаңыз, мына оқулықтың сапасын күшейеді. Осыны сіз жасаңыз» десеңіз, жөндей ме?

Жүргізуші. Жөндейді деп ойлаймын, өйткені жылы-жылы сөйлесе...

Анар ханым. Иә, жылы-жылы сөйлесе жылан інінен шығады. Сөзді айтқан кезде бірінші мақсат дітті орындату екенін білсеңіз, сөзді солай таңдаңыз. Мысалы, балаға, ұл бала сіздің тіліңізді алмай қойды делік, не істедік? Мысалы, кәмпит жей берді, жей берді, жей берді, тісі ауырды, сіз күнде оған айтасыз «кәмпит жеме, кәмпит жесең тісің ауырады». Дұрыс, сіздің айтып тұрған сөйлеміңіздің құрылысы, ішіндегі жеткізіп тұрған мағынасы тура сол ситуацияға, жағдаятқа келеді. Бірақ қалай ойлайсыз, сонда бала кәмпит жегенін қоя ма?

Жүргізуші. Қоймайды-ау...

Анар ханым. Ол сіздің көзіңізше жемеуі мүмкін. Ал енді мынадай бар, мынадай бар, мысалы, былай айтады, «қап, мен бүгін (бала ғой енді, баланы алдауға болады я?) кәмпит жеп-жеп бір құлағы өсіп кеткен баланы көрдім ғой, дәрігерге апара жатыр екен»...

Жүргізуші. Деп қорқытып қоюға да болады.

Анар ханым. Ол қорқып тұрған жоқ одан, ол балаға арнап айтып отырған жоқ, мысалы, бір кісіге арнап айтып отыр, баланың көзінше, «қап-ай, а»...

Жүргізуші. «Қызым саған айтам, келінім сен тыңда».

Анар ханым. «Ана балаға обал болды, құлағы өсіп кетіпті, содан сұрадым, сөйтсем оның кәмпит жеп-жеп дәрігерлер енді құлағына ота жасайтын болыпты. Қап, обал болған екен» деп айтса, қалай ойлайсыз, бала кәмпит жеуін қоя ма?

Жүргізуші. Қойып кетеді деп ойлаймын-ау.

Анар ханым. Міне, көрдіңіз бе, дітті орындатады. Сонда сөйлеген кезде сіз сөйлемді, сөздердің құрылысын дұрыс айтуды мақсат етпейсіз, дітті орындатуды мақсат етесіз.

Жүргізуші. Енді, өкінішке қарай, бізде уақыт шектеулі екенін білесіз, Анар ханым. Сондықтан біз хабарымызды аяқтауға мәжбүрміз. Келесі тілдескенше.