Жүргізуші.Қадірменді тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламамызды жалғастырамыз. Анар ханым, енді тіл мен сөздің айырмасы жайлы айтсақ.

Анар ханым. Тіл мен сөздің айырмасы жоқ сияқты көрінеді. Кейде тіл деген жерде сөзді қолданып кетеміз, сөз деген тілді қолданамыз. «Қазақ сөзі» дейміз, «қазақ тілі» дейміз. Бірақ енді тілтанушылар мұны принципті түрде екі түрлі, бір объектінің екі түрлі көрінісі, екі түрлі деңгей дейміз бе, қарапайым тілмен айтып, ретінде саралайды. Тіл деген бір қызығы ұстап көруге болмайтын, дерексіз құбылыс. Ол біздің санамызда өмір сүреді және тілдің санада өмір сүретін басқа құбылыстардан тағы да бір қызығы, ортақ түрде бүкіл тілдік ұжымның санасында бірдей ортақ жүйеде болады. Тілдік жүйе, мысалы, Самат, екеуміздің бір-бірімізді түсініп отырғанымыз, сіздің санаңызда «қазақ тілі» деген файлдар, папкілер менің санамдағы «қазақ тілі» деген файлдар, папкілермен бірдей. Оның «дыбыстар» деген файлында сізде қанша дыбыс жатса, менде де сонша дыбыс жатыр, дәл солай басқа да қазақтың санасында сонша дыбыс жатыр. Мысалы, «қазақ тілі» деген папкінің «түбірлер» деген файлында сонша түбір жатыр, «жұрнақтар» деген файлында сонша жұрнақ жатыр, «көптік жалғаулары» деген жеке файл болса, ол барлығымызда сол файлдар бір-бірімен бара-бар. Сондықтан біз бір-бірімізді сөйлеп тұрған кезде түсінеміз. «Сөздер» деген файлдың ішіндегі ұғымдар, түсініктер берілген, біздің санамызда бірдей. Міне, тіл деген – осы және қарапайым мысалмен түсіндірсек.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Ал енді сөз деген не? Сіздің санаңыздағы қазақ тілі мен менің санамдағы қазақ тілінің жүйесі бірдей. Енді бірақ сөйлеген кезде сіз бір ақпаратты сол құралдардың ішінен өзіңізше таңдауыңыз бойынша бересіз, дәл сол ақпаратты мен өзімнің қазақ тілі папкамнан өз ойымша беремін. Міне, сыртқа шыққан сөз тілдің сыртқа шыққан көрінісі сөз болады. Ал тіл сыртқа шыққанда, біз өткен сабақтарымызда айтқанбыз, екі формада сыртқа шығады: не жазба түрде сыртқа шығады, не ауызша түрде сыртқа шығады. Сондықтан тіл мен сөзді ажырату керек. Тіл мен сөздің айырмасы осындай. Мысалы, қазақ тілі деп айтамыз, қазақ сөзі деп айтамыз. Сонда түсініп отырсыз, қазақ тілі деген бүткіл қазақ ұжымына ортақ жүйе, қазақ тілінде сөйлейтін ұжымға, ал қазақ сөзі деген кезде сол ұжымның сол тілде жасап шығарған дүниеліктері, бәрі қазақ сөзі болады.

Жүргізуші. Сонда адамның сөзі дұрыс болу үшін санасындағы тілдік жүйе дұрыс болу керек қой.

Анар ханым. Иә, сіз дұрыс байқадыңыз, Самат. Біздің осы уақытқа дейінгі бүкіл бағдарламамыздағы сабақтарда біз осы тілдік жүйедегі нормалар туралы айттық. Ал не себепті біздің тыңдармандарымыз дұрыс сөйлеу үшін санасында қазақ тілінің жүйесі неғұрлым толыққанды түрде қалыптасып, орын алу керек санасынан? Сондықтан өте дұрыс байқадыңыз. Бізді мектепте оқытқан кезде, кез келген тілді оқытқанда оның бүкіл жүйелік құрылысын оқытады. Дыбыстарды оқытады, морфема дейміз, яғни жалғау, жұрнақ, түбірлерді оқытады, одан кейін лексикалық бірліктер, яғни сөздерді оқытады, сөздердің мағыналас сөздерін оқытады, қарсы мағынадағы сөздерді оқытады, сөйтіп, әйтеуір сөздік қорды жүйелік түрде беруге тырысады. Одан кейін сөйлемді құрауды үйретеді, жүйеде, яғни қазақ тілінің жүйесінде сөйлемдер қандай болу керек екенін үйретеді, бірақ ауызша сөйлеген кезде сіз импровизация жасайсыз. Жүйеге сәйкес аласыз ба, жүйені кішкене бұзасыз ба, ол сіздің өзіңіздің құзырыңызда болады. (Сөйлей берейін бе?) Тіл мен сөздің айырмасын жақсы түсіну үшін және бір-бірімен байланысты да құбылыс екенін жақсы түсіну үшін оның мынадай белгілерін ажыратып көрсетуге болады. Мысалы, тіл қоғамға ортақ құбылыс, ал сөз ол неғұрлым жеке тұлғаға тән құбылыс. Тіл белгілі бір нормаға сүйенеді, ал сөз сол нормаларды пайдаланып, оны құбылтуға мүмкіндік беретін құбылыс. Ал, мысалы, тілде біз сөйлем дейміз я, сөйлем дейміз. Ал тілдегі құрылысты сөйлем дейміз де, сыртқа шыққанын біз сөйленім дейміз, айтылым дейміз немесе орысша оны «фраза» дейді. Мысалы, тілде, тілдік жүйеде біз санада сақталып тұрған дыбыстарды төл дыбыстар, негізгі дыбыстар дейміз. Ал сөзде ол құр дыбыстар болады, яғни анау санада тұрған дыбыстарымыз, тілде қолданысқа келгенде, санадағы нұсқасынан өзгеріп кетеді. Мысалы, қазақ тілінде «а» деген дыбыс бар, «май» деген сөзде «а» дыбыс бар. Өткенде де осы мысалды жақсы айттық. Мысалы, тағы осы мысал тыңдармандарға таныс болсын, әдейі алып отырмын. Енді «сөк» деген сөз бар я? Енді бұл екеуін қоссақ «мӘйсөк» болып кетеді. Сіз жаңағы «май» деген сөздегі «а»-ны айтпайсыз, «ә»-ні айтасыз, «мӘйсөк». Яғни сіздің санаңыздағы дыбыстар сіз оларды алып, қолданып ауызша сөйлеген кезде бір-бірімен әсерлесіп, бірі-бірін өзгертіп, құбылып шыға келеді. Сонда байқасаңыз тіл деген бұл - тұрақты санадағы құбылыс, ал сөз ол құбылмалы құбылыс, сонда әртүрлі процестер болады.

Жүргізуші. Жақсы түсіндіріп бердіңіз, Анар ханым. Көп рақмет сізге!