Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламамызды жалғастырамыз. Студиямыздың қонағын естеріңізге сала кетейін. Тілтанушы маман – Анар Мұратқызы. Анар ханым, ендігі тақырыбымыз интонация және тыныс белгілері деп берілген екен. Бұл жайлы не айтар едіңіз?

Анар ханым. Интонация туралы біздің бағдарламалар циклінде өзі жеке бір блок бар. Осы блокта интонация туралы бағдарламамызда айтылып отырған мәліметтердің көбін мен осы проблеманы алғаш рет тіл ғылымында зерттеген маман, филология ғылымдарының докторы, профессор Зейнеп Мүслімқызы Базарбаеваның еңбектеріне сүйендім. Ол кісі өзі – менің ғылыми жетекшім. Осы интонация мәселесімен осы кісінің жетекшілігімен айналысқан едім. Енді бүгінгі проблема интонация мен тыныс белгісі деген тура бүгінде күйіп тұрған проблема. Оны мен қазір түсіндірем, неліктен екенін. Бұл жалпы біздің цикліміз ауызша сөзге арналған. Ауызша сөзге арналған болса да, бүгінгі проблема жазба сөздің көп мәселесін, әсіресе тыныс белгісіне қатысты мәселесін шешеді. Мынау тыныс белгісін қою кезінде қандай принципке сүйенеміз дейді? «Грамматикалық принципке сүйенеміз», - дейді бір ғалымдар,  бір ғалымдар «тек қана интонациялық принципке сүйенеміз», - дейді. Ал енді бірі осы екі принципке де қатар қарап отыру керек, кей кездері грамматикалық принцип басым түсіп кетеді, кей кездері интонациялық принцип басым түсіп кетеді. Енді түсінбей отырған шығарсыз, тыңдармандарымыз да біраз құлақ түріп қалған шығар «бұл не мәселе?» деп. Мәселенки, қараңыздар, сөйлем аяқталғанда қойылатын тыныс белгісі – нүкте. Егер сіздің сөйлеміңіз сұраулы болса сұрау, егер лепті, бұйрықты болса, леп белгісі қойылады. Енді осы леп белгіні қойған кезде грамматикалық принципке де сүйенесіз, өйткені қазақ тілінде кез келген сөйлем етістіктің қандай да бір формасымен аяқталады немесе басқа да сөздермен аяқталады, етістіктен басқа да сөздермен. Мысалы, «көктем келді». Сөйлемнің аяқталғанын сіз етістіктің жедел өткен шақ формасында тұрған «келді» деген сөзге қарап, сөйлем аяқталды дейсіз. Бұл – грамматикалық принцип. «Көктем келді» деген сөзі айтқан кездегі менің интонациям тиянақты я, әуеніміз тиянақты. Әуен барып, төмендеп барып тынды – «көктем келді», дауыс шықпай қалды. Демек бұл жерде сөйлем аяқталды, бұл жерде нүкте қоясыз, орысша «точка» қоясыз я? Ал басқа тыныс белгілері бар, оларды қойған кезде біз қиналамыз. Осы екі принцип екеуі қатар бірге жұмыс істемей қалады. Мысалы, «ертең жұмыс, сондықтан мен ерте жаттым» деген екі құрамдас компоненттен тұратын құрмалас сөйлем. Бірақ бізде осы құрмалас сөйлемді былай жасайды «ертең жұмыс» үтір қояды, «сондықтан» үтір қояды «ерте жаттым», өйткені интонациясына қарайды. «Ертең жұмыс, сондықтан мен ерте жаттым». «Сондықтан» дегеннен кейін кідіріс сияқты құлаққа естіледі. Сосын соған барады да, «кідіріс болған жердің бәрінде тыныс белгісі болу керек» деп...

Жүргізуші. Ол – қателік.

Анар ханым. Тіл иесі үтір қояды. Дұрыс айтасыз, ол қателік, өйткені «сондықтан» деген жалғаулық, жалғаулықтан кейін үтір қойылмайды, жалғаулықтың алдында үтір қойылады. Ал егер сіз екі компоненттен тұратын сөйлемді екіге бөліп жазсаңыз, мысалы, «ертең жұмыс, сондықтан мен ерте жаттым». Сол кезде тағы да сіз «сондықтан» деген жалғаулықтан кейін үтір қоймайсыз, бірақ, бірақ «сондықтан» дегеннен кейін пауза байқалады да, көп адам апарып ол жерге үтіп қойып қояды. «Ал» деген де сондай жалғаулық. Мысалы, «қазір біз мынадай-мынадай әңгіме қозғаймыз» сөйлем бітті, «ал ертең мынадай-мынадай әңгіме қозғаймыз» тағы да сөйлем бітті. «Ал» дегеннен кейін тағы да апарады да, үтір қойып қояды. Бұл ешқандай да үтір қойылатын жер емес, бұл жерде сіз екі күрделі сөйлемді ортасынан бөліп тастап тұрсыз, «ал» деген ол жалғаулық, ол алдындағы сөйлеммен қарсыластық мағынадағы сөздерді көрсетіп тұр.

Жүргізуші. «Ал» деген жалғаулықтың өзі үтірдің рөлін атқарып тұр» деп айтсақ та болатын шығар.

Анар ханым. «Ал» деген жалғаулық, иә, иә, «ал» деген жалғаулықтың өзі алдындағы компонентке тәуелді екенін көрсетіп тұр. Бірақ «алдан» кейін үтір қоймайды. Бірақ жұртшылық қояды, неге қояды? Өйткені интонациясына қарайды. «Ал» дегеннен кейін біртүрлі үзіліс пайда болады я? Мысалы, «бүгін біз интонация туралы айтамыз, ал ертең, ал ертең» дегенде «ал»  дегенде әуен көтеріледі. Сосын дыбыс үзілетін сияқты, сосын сол жерге үтір қою керек сияқты болып тұрады. «Өйткені», «сондықтан», «ал», «дегенмен», «алайда» деген cияқты сөздерден кейін, қазір газет беттерінде қаптатып үтірді қойып отырады. Бұл сөздер жалғаулықтар қатарына жатады. Жалғаулықтардан кейін ешқашан үтір қойылмайды. Ал оның қоюдың себебі интонациясыға келіп тіреліп тұр. Интонациясына қарайды да, қойып қояды. Тыныс белгілерін қойған кезде біз тек интонацияға сүйенбейміз дедік, грамматикаға да арқа сүйейміз дедік. Енді мынадай жағдайлар бар, енді шегендеуіш сөздер деген болады. Шегендеуіш сөздер мәтіннің бір абзацын екінші абзацымен байланыстыратын сөздер, солардан кейін үтір қойылу керек. Ол мынадай сөздер: «сонымен», «қорыта айтқанда», «демек» деген сөздерден кейін, егер...

Жүргізуші. «Әлқисса».

Анар ханым. Иә, «әлқисса» деген сөздер, ол – шегендеуіш. Шегендеп тұр. Сіздің алдыңғы айтқан ой мен кейінгі айтқан ойыңызды жалғап тұр. Сондықтан сіз олардан кейін үтір қоясыз. Ал енді «бірақ», «сондықтан», «өйткені», «ал» деген сияқты жалғаулықтардан кейін үтір қойылмайды.  

Жүргізуші. Анар ханым, көп рақмет. Сіздің айтқан мәліметтеріңіз тыңдармандардың қажетіне жарар деген ойдамыз.