Жүргізуші. «Дұрыс сөйлейік» бағдарламамызды жалғастырамыз. Анар ханым, келесі сауал әуеннің сөз мазмұнын жеткізудегі рөлі жайлы болмақ.

Анар ханым. Бұл сұрақ кішкене ғылыми жауапты қажет етіп тұр. Егер бұл жерде біздің тіл үйренушілеріміз үшін практикалық жағынан маңызды бір ақпараттар болмай жатса, оған еш уайымдамаңыз дейміз. Өйткені тіл үйрену кезінде теориялық ақпарат кез келген уақытта кәдеге жарап қалар. Әуеннің түрлерін біз өткен бағдарламада айттық. Әуен ол ең алдымен сөздің хабарлы ма, лепті ме, бұйрықты ма, сұраулы ма сол сияқты мағыналарын ашады. Содан кейін эмоцияларды білдіреді дедік я? Енді осыған бір мысал келтіре кетсек ... содан кейін интеллектуалдық мағына деп осы жерде айттық. (Сұраулы деп, лепті деп, хабарлы деп) Одан да басқа да мағыналарды ажыратады. Интеллектуалдық сипаттағы әуен деген сөз аяқталып тұр ма, аяқталып тұрған жоқ па – осыны ажыратады. Мысалы, алдында ғана айтқан сөйлемді айтсам, Самат, өзіңізге. «Сөз аяқталып тұр ма?» деген жерде менің сөзімді қиып тастаса, «ой, мына кісі сөзінің аяғын айтпапты ғой» дейсіз, оны қайдан біліп қойдыңыз? «Сөз аяқталып тұр ма?» деп сұрасам мен, «Сөз аяқталып тұр ма?», сіз ойлайсыз «а, мына кісі менен бірдеңе сұрап тұр екен» деп. «Сөз аяқталып тұр ма?» десем «ой, мына кісі сөзінің аяғын айтпапты» дейсіз. Қайдан біліп қойдыңыз – контекст біреу-ақ, бір ғана сөздің жиынтығынан құралған сөйлем «сөз аяқталып тұр ма?» деймін я? Сіз менің әуеніме қарап, яғни интонацияның ең маңызды бөлігі әуен ғой, сол әуенге қарап, «а, мына сөз аяқталмаған», мына сөз сұраулы екенін ажыратып қойдыңыз. Қарапайым мысал келтірейін. «А» деген дыбыс бар я? «А» деген дыбыс әртүрлі мағына береді.  Мысалы, «Самат, сіз қашан келдіңіз?» десем, сіз жауап берсеңіз маған, мен «ааа» деймін. Иә, ол «е, солай екен ғой» дегенді білдіреді. «Е, солай екен ғой» дегеннің әуеніне ұқсап айтылады. Ал егер «сіз қашан келдіңіз?» дегенде, «мен жаңа келдім» десеңіз, мен «А!» десем, онда менің наразы болып тұрғанымды білесіз я?

Жүргізуші. «Қайда жүрсіз?» дегендегідей.

Анар ханым. Иә, ол – «қайда жүрсің?» дегендей?». Бірақ бір ғана «А», «А» дедім. Енді тағы да былай «сіз жаңа ғана келдім» дейсіз, ал мен сізге айтам «а?» деймін, тағы да әуенмен. Әуені басқа бірақ, «а?» ...

Жүргізуші. «Не дейсіз?» дегендегідей.

Анар ханым. «Не дейсіз?» деген дыбыстың әуенімен «а» деген дыбысты айтамын. «Не дейсіз?» деген әуен көтеріліп барып, түседі. Ал сұрақ қойған кезде әуен көтеріліп, бітіп қалады. Тиянақсыз болған кезде де, әуен көтеріліп, тоқтап, бітіп қалады. Көрдіңіз бе, осындай әуеннің қозғалысының сызығын айтып отырмын ғой. Сонда осындай әуеннің сөздің мағынасын ашуда маңызды рөлі бар. Ал енді қытай тілінде әуен біздікіне қарағанда көбірек жүк арқалайды мағыналық жағынан. Өйткені қытай тілінде бір сөзді, бір сөзді дегенде бұл жерде бір дыбыстық жиынтықты құрайды. Мысалы, «ма» деген буын, «м», «а» деген екі әріптен тұратын бір буынды сөз. Егер осы сөзді сіз қытай тілінде әуеннің түрлі формаларымен айтатын болсаңыз, түрлі мағынаны білдіреді. Бір мағынасында ол «ат» дегенді білдіреді, «жылқы». Екінші мағынасында ол «ана» дегенді білдіреді, жаңағы, әуеннің екінші формасында, үшінші әуеннің формасында ол боғауыз сөзді білдіреді.

Жүргізуші. Тіпті.

Анар ханым. Тіпті. Сондықтан көрдіңіз бе, қытай тілі тоналды тілдерге жатады, онда тон, тон дегеніміз – әуен, әуен сөздің мағынасын ажыратады. Ал енді бізге қазақтар үшін оны түсіну қиындау енді, өйткені бізде сөздің мағынасын тіке, әрбір сөздің жеке-жеке мағынасын ажыратуға қатыспайды. Ол жалпы сұрақ па, аяқталған ба, лепті сөйлем бе деген жалпылама мағыналарды ажыратады. Ал қытай тілінде ол жеке мағынаны ажыратуға қызмет етеді. Әуен енді күрделі, жақсы көруге тұратын құбылыс.

Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, осы студияда айтылған мәліметтер қажеттеріңізге жарайды деген ойдамыз. Келесі кездескенше!