Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламамыз жалғасын табуда. Анар ханым, келесі бір маңызды сауалымыз – әуеннің маңызы туралы айтып берсеңіз. Әуен түрлері туралыжалпы.

Анар ханым. Иә, біз осы бағдарламамыздың циклінде қазақ интонациясының ерекшеліктері туралы айтқанбыз, ал енді кез келген тілдің интонациясы, былай қарағанда, бөлінбейтін интонация, құрамдас бөліктері жоқ құрылым сияқты көрінеді. Шын мәнінде, ғалымдардың анықтауы бұл, тілтанушылар интонацияның түрлі-түрлі компоненттерін ажыратады. Интонацияның өзі әртүрлі дыбыстық компоненттерден тұрады, дыбыстық құбылыстардан тұрады. Соның ішіндегі ең маңыздысы – әуен. Әуен деген былай қарағанда абстрактілі сөз сияқты, ал, шын мәнінде, бұл – нақты сөз. Әуен дегеніміз дыбыстардың, сіз дыбыстарды жасаған кезде дыбыстардың кедергіге ұшырамай шыққан түрлері болады ғой, сол түрлерінің негізгі тон жиілігі, яғни қараңыз, мысалы, қазір мен «а» дегенді айтсам, соза аламын, ол созыла береді, «аааа» дауысты дыбысы тоқтамайды, ешқандай кедергісіз шығады. Сол кезде бір әуен пайда болады. Егер мен осы «а» дыбысын  біресе төмендетіп, түсіріп, (...) көтеріп айтсам, сол кезде музыка шығады, бір қандай да бір әннің  әуені осы бір ғана дыбысты айтып, келтіріп беруге болады я? Ал енді дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде, әсіресе қатаң дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде үн болмайды. Үн. Ол жерде тек шу болады. Шу. Ал дауысты дыбыстарды айтқан кезде үн болады. Сондықтан, енді қорытындылайтын болсақ, әуен дегеніміз – үннің қозғалысы және, тағы бір қызығы, үн қозғалмайтын нәрсе емес: үн біресе жоғары көтеріледі немесе төмен түседі, бірде баяу алға қарай бір интервалда қозғалып тұрады, біресе интервалды ауыстырып тұрады. Яғни әуен деген – осы, ғылыми тілден қарапайым тілге ауыстырсақ. Ғылыми тілде ол енді физикалық құбылыс, негізгі тонның жиілігі, жаңағыдай, кішкене күрделірек болады. Сонда, мысалы, сөйлеп тұрған кезде, біздің сөз ағымында, кез келген тілдің сөз ағымында, ауызша тілдің сөз ағымында дауысты дыбыстар болады, дауыссыз дыбыстар болады. Сол біздің сөз ағымындағы дауысты дыбыстарымыз, кейін үннің қатысуынсыз жасалған дауысты дыбыстарымыз әуенді құрайды. Мысалы, үннің қатысуымен жасалатын кейбір дауыссыз дыбыстар деп отырғанымыз ұяң дауыссыз дыбыстар мен үнді дауыссыз дыбыстар. Оларда да үн болады, аздаған болса да. Мысалы, «р» деген дыбыста үн көп болады, өйткені «р»-ды соза аламыз я? «Б» деген дыбыста да үн бар, бірақ «р»-ға қарағанда аздау, я? Ал енді «п» деген дыбыста, «т» деген дыбыста үн жоқ, бұл жерде тек шу ғана бар. Енді осы дыбыстардың үндері бірігіп келеді де, әуен жасайды. Сіз ол әуенді қабылдайсыз. Сол әуенге қарап, сол әуеннің қозғалысына қарап, сіз бұл адамның сөйлемі аяқталған ба, аяқталмаған ба оны білесіз. Сол әуенге қарап, сол әуеннің қозғалысына қарап, ол адам бұйырып сөйлеп тұр ма, жоқ әншейін хабар жеткізіп тұр ма, соны білесіз. Көрдіңіз бе, әуен ауызша сөзде осындай қызметтерді атқарады. Енді әуеннің тағы бір күрделі қызметі бар, ол сол хабарды жеткізіп тұрып, ол адам сол хабарға қатысты қайғырып тұр ма, қуанып тұр ма, ол сол сұрақты қою арқылы – әуен сұрақты да ажыратады. Ол сұрақты қою арқылы ол сол сұраққа қатысты қандай көңіл-күйде тұрғанын да сіз әуенге қарап ажырата аласыз. Ғалымдар әуеннің осы қызметтерін екіге бөліп қарайды: біреуі – эмоциялық қызмет, екіншісі – интеллектуалды қызмет, яғни хабарлы сөйлем бе, лепті сөйлем бе – ажыратады. Осыны тілдік немесе интеллектуалдық қызмет деп ажыратады. Енді әуенге қатысты ауызша сөйлеу кезінде біз әмбебап әуен түрлерін бала кезімізден игеріп аламыз. Оны ешкім сізге арнайы үйретпейді: «сұраулы сөйлемді айтқан кезде дыбыстарыңның әуені осылай қозғалуы керек» деп сізге ешкім үйретпеді. (Күледі.) Оны сіз күнде-күнде...

Жүргізуші. Мүмкін емес нәрсе үйретуге...

Анар ханым. Ия, оны сіз құлағыңызбен күнде естіп, анаңыздың тілінен, әкеңіздің тілінен, ортаңыздың тілінен өзіңізден-өзіңіз бейсана түрде жаттап, жазып аласыз санаңызға. Дегенмен біз алдыңғы бағдарламаларда айтқанбыз, кейбір жағдайда басқа тіл әуенінің ерекшеліктері біздің тілге келгенде көшіріліп, беріліп қалуы мүмкін немесе біздің, қазақтың сөз әуенінің ерекшеліктерін біз орысша сөйлегенде пайдалануымыз мүмкін. Мұны, әсіресе, оралмандардың тілінен жақсы байқауға болады. Ол кісілердің әуенінің ерекшелігі құлаққа бірден шалынады. Ол кісілер мысалы, орыс тілінде сөйлеген кезде, мысалы, бір қазақи ортадан келгенде, мысалы, Қазақстандағы қазақтардың орыс тілінде ондай байқалмайды. Өйткені біз орыс тілінің әуенін күнде тыңдап өткен халықпыз. Ал ол кісілер орыстың әуенін мүлдем тыңдамаған, орыстың әуенін білмейді, сондықтан орысша сөйлеп тұрғанда мазмұны бәрі орысша, бірақ әуені бір орыстыкі емес, қазақтікіне ұқсап тұрады.

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Міне, көрдіңіз бе? Әуенде осындай ерекшеліктер бар. 

Жүргізуші. Көңіл-күйге байланысты болуы мүмкін әуеннің.    

Анар ханым. Әуеннің екі түрі бар, ол, жаңағы интеллектуалды мағына ажырататын әуен, одан кейін эмоция ажырататын әуен. Эмоция ажырататын әуен өте күрделі, өте көп, варианттары мен вариациясы көп, мен оны қазір жеткізе алмаймын. Бір ғана сөйлемді әртүрлі әуенмен беруге болады.

Жүргізуші. Түсінікті. Құрметті тыңдармандар, қазіргі осы бағдарламада айтылған мәліметтер қажетіңізге жарайды деген үміттеміз. Рақмет сізге!