Жүргізуші. Қадірменді тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты қазақ ауызша сөз мәдениеті бойынша бағдарламамызды жалғастырамыз. Анар ханым, келесі тақырыбымыз – интерференция, басқа тілдердің әсері дейді. Оған қалай тосқауыл қоямыз?

Анар ханым. Ия, осы интерференцияға тосқауыл қою керек боп бара жатыр күннен күнге.  Мейлі ол ауызша дискурс болсын, мейлі ол жазбаша дискурс болсын, қазақ мәтіндерінің, қазақ сөзінің экологиясы нашарлап бара жатыр.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Соның осындай жағдайларға түсуіне себеп болып отырған факторлар көп. Соның ішінде ең күштісі мынау – интерференция болып отыр. Әсіресе біздің кеңістікте ең көп қолданылатын, дыбысталатын орыс сөзі болғандықтан, орыс сөзінің заңдылықтары қазақ тіліне келіп, көшіріліп қазақ сөзінде бірге жүр. Қазақ сөзінің өзінің нормаларын бұзып, оның жүйесін құртып тұр. Бұл туралы көп мәселе көтеріліп жатыр, жазба дискурстағы интерференция туралы. Енді ауызша сөздегі интерференция да бар екеніне назар аударайық. Ауызша сөздегі интерференция, бұл енді, біз дыбыстарды жақсы көреміз, өйткені ауызша сөз дыбыстардан құралады, біз бағдарламамызда күнде дыбыстар туралы айтамыз. Осы дыбыстарды орыс тілінің жүйесімен айту, орыс тілінің жүйесімен дыбыстауға тырысу – осы нәрсе қазақтың сөзінің жүйесін құртады, осыны интерференция дейміз. Енді мысал келтіретін болсақ, алдыңғы сабақтарымызда осы туралы біраз мысалдар айтқанбыз.

Жүргізуші. Яғни сөздің өзі қазақша, бірақ әуені орысша.

Анар ханым. Ия. Әуені де орысша, сөздің дыбысталуы да орысша. Мысалы, енді қарапайым мысалдар келтірейік. Орыстарда «а» деген дыбыс бар да, оның «ә» деген нұсқасы жоқ. Осылай сөйлеп үйренген біздің азаматтарымыз, осыны қазақ тіліне көшіреді де, «ә» бұл – жіңішке «а» ғой» деп ойлайды да, бірақ айтқан кезде «ә»-нің өзін айтпайды, «а»-ны айтады. Мысалы, «әсер» дегенді «асер» дейді, «әскер» дегенді «аскер» дейді. Сөз қазақша, «аскерге келдім» деп сөйлейді. «Аскерге келдім» деген сөзінде «ә»-нің орнына «а» айтады, «е»-нің орнына «э» айтады. «Әскер» дегендегі «р» - жіңішке, бірақ ондағы «к» жіңішке, бірақ оны орыстың «к»-сына ұқсатып айтады, «асКер» деп «к»-ны жуан қылып айтады.

Жүргізуші. Танымал бір ән бар ана туралы, «әлемнің жарығын» дегенді бір жерде «алемнің жарығын» естігенде таңғалғам.

Анар ханым. Иә, солай айтады. Бір қызығы, біздің қазір «қазақ тілінде ән салып жүрмін-ау» деген әншілеріміздің өзі біздің дыбыстарымызды осындай орысша нұсқада айтады. Оны біз интерференцияның әсерінен деп ойлаймыз, бірден білеміз, әншінің мектепте орыс мектебінде оқығанын. Осындай қателер өте көп енді. Интерференция тек дыбыстық деңгейде көрінбейді, интонациялық деңгейде де көрінеді. Мысалы, қазақтың ... қазақ тілінде сұраулы сөйлемдердің жасалуы орыс тілінен басқаша. Енді интонациялары екі тілде де ұқсас, жалпы сұраулы интонация – әмбабап тип. Барлық тілдерде сұраулы интонация ұқсас болып келеді. Мысалы, сіз ағылшын тілінің лексикалық қорынан түк білмесеңіз де, адамның сұрақ қойып отырғанын интонациясынан-ақ ажыратасыз. Ол сізге қандай мазмұнда сұрақ қойып тұрғанын білмейсіз. Бірақ сіз сұрақ...

Жүргізуші. Мысалға қандай, сөз болуы мүмкін?

Анар ханым. Мен енді ағылшынша білмеймін, сіз өзіңіз ... оны бәрі айтады ...  Мысалы, сіз көшеде келе жатырсыз. Сізге ағылшын келіп сұрақ қойды. Сіз мүлдем оның сөзінің мазмұнын білмейсіз, бірақ сізден бірнәрсені сұрап тұрғанын түсіндіңіз. Сіз оны қайдан білдіңіз? Интонациясынан білдіңіз.

Жүргізуші. Жалпы әлем халықтарының тілінде интонация бір ғой. Бір эмоция, бір...

Анар ханым. Интонация бір деп айтуға болмайды, бірақ соның ішінде бір әмбабап типтері ғана бірдей болады. Сұрақ интонациясы ұқсас болады, бірдей деп те айтуға болмайды. Айырмашылық болады. Мен енді осы айырмашылық туралы айтайын деп отырмын. Мысалы, қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің интонациясын... мен сізге қазір сұраулы сөйлемді айтайын, сосын орыс тілінде? «Келесің бе?», «Сен бүгін келесің бе?», «Келесің бе?», «Сен бүгін келесің бе?», ал енді орысша «Ты сегодня придешь?», «Ты сегодня придешь?» - ұқсас интонациясы я?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Бірақ осы жерде енді интерференцияға байланысты айтып отырмын ғой. Осы қазақтың ... жалпы сұрақ дейді мұны. Қазақтың «арнаулы сұрақ» деген болады, арнаулы сұрақта сұрау есімдігі болады. «Қашан келесің?» - «Когда придешь?» орыс тілінде де я! Енді осы жалпы сұрақ қазақ тілінің орыс тіліне қарағанда айырмашылығы «ма», «ме», «ба», «бе», «ша», «ше» деген шылаулардың міндетті түрде қолданылуы. Енді қазіргі біздің жастарымыздың арасында мынадай тенденция белең алып бара жатыр, бұл интерференцияның әсері. «Сен бүгін келесің?» деп сұрайды, «бе» жоқ. «Келесің бе?» демейді, «келесің?» деп сұрайды. Міне, біз осындай құбылыстарды интерференцияға жатқызамыз. Интерференция дегеніміз орыс тілінің жүйесін әкеледі де, қазақ тіліне көшіріп қоя салады.  Интонацияда да осы байқалады. Сондықтан бұған тосқауыл қоюдың бір-ақ жолы бар. Ол – сіз үйреніп отырған қазақ тілінің жүйесін жақсылап меңгеріп алу. Егер сіз орыстілді болсаңыз, ол жүйені орыс тілінің жүйесімен салыстырып отырып меңгеру. Сонда сіз қателіктерге жол бермейсіз.

Жүргізуші. Түсінікті, рақмет!