Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламалар циклін жалғастырамыз. Анар ханым, ендігі тақырыбымыз – Уәжсіз ауытқулар. Бұл жайлы не дер едіңіз?

Анар ханым. Иә, Самат, бұл уәжсіз ауытқулар бәрімізді шаршатты. Уәжсіз ауытқулар туралы біздің алдыңғы тақырыптарды ашқанда да айтқан едік. Бұл енді, әсіресе журналистердің тіліндегі осындай ауытқулар жұртшылықтың наразылығын көп тудырады. Өйткені оны неғұрлым көп аудитория тыңдайды ғой. Бірақ, өздеріңіз білесіздер, қазір той-жиындарда сөйлеп тұрған адамның дыбыстауында біртүрлі ... басқаларын білмеймін, өзім ыңғайсызданып отырамын, «қап-ай а, мына кісінің сөзді дұрыс айтпай отырғаны-ай» деп, иә. Уәжсіз ауытқулар деген ешқандай физиологиялық кедергі болмаса да жүзеге асатын ауытқулар, яғни ол адам тілдің, сол тілдің тілдік ұжымын...

Жүргізуші. Нормаларды сақтамай, әдей бұзғандай ғой...

Анар ханым. Сол тілдік ұжымның өкілі және оны әдейі де бұзып тұрған жоқ, яғни ол ережелерді білмейді деген сөз. Уәжді ауытқулардың ішінде, мынау уәжсіз ауытқулар туралы айтқан кезде уәжді ауытқулардың ішінде бір себепті айтуды ұмытып кетіппін: арнайы сөзді бұзып айту. Адам ережені біледі, бәрібір оны біле тұрып сөзді бұзады. Мысалы, енді оның бір ғана мысалы, қазір ойыма келіп тұр, мысалы «бауырым» деген қазақша сөз бар, я? Бірақ мынау жоқтау айтқан кезде, жақын адам қайтыс болғанда, ер адам жоқтау айтып кіреді ғой үйге, сол кезде «бауырем, бауырем» деп келеді, я? Мұны енді фоносимантика дейді, дыбыс, бір кішкентай дыбыс үлкен семантика арқалап тұр. Ол жердегі «бауырым» дегендегі «ы» дыбысын «е» қылып өзгертіп айтуы – жұртшылықтың назарын аударуы, өзінің қайғысына назарын аудартуы, қаншалықты оның қайғысы үлкен екенін көрсету үшін әдейі жасалған бір тілдік әрекет ретінде қабылдануы керек. Мұны уәжді ауытқудың қатарына жатқызамыз. Мұны енді уәжсіз деп айта алмаймыз. Ал енді уәжсіз ауытқулар норманы білмеуден, яғни тілді дұрыс үйренбеуден болады немесе сол өзінің сөйлеп тұрған сөзінің тыңдарман үшін қолайлы болуын ойламаудан шығады. Мәтінді сізге береді, я, мысалы, сіз дәріс оқып тұрсыз, бірақ дәрісіңізді оқып айтып беріп тұрсыз – жатқа білмейсіз, сонда сіз қағаз бетінде қалай жазса, әріптерді тура сол әріптер сияқты дыбыстасаңыз, онда ол уәжсіз ауытқу болып саналады. Оған мысалдар келтіретін болсақ, оны біз алдыңғы сабақтарда да айттық, мысалы, қазақтың дыбыстарының варианттары болады, әртүрлі вариациялары болады, енді ғылыми тілде. Енді оларға жеке тоқталып жатпайық, дегенмен бір сөйлеп тұрған кісіге байланысты «осының, әй, осы кісі қазақ тілін білгенмен, қазақтың ауызша сөзін көп естімеген адам екен-ау» дегенін менің құлағым бірден аңғарады. Сөйтсем, қазақы ортада өскен басқа қазақтар да осындайды бірден аңғарады екен. Оның себебін тілтанушылар енді көрсетіп берген. Ол – мынау варианттар мен вариацияларды дұрыс айтпау. Мысалы, қазақтар екі дауыстының ортасында, үнді мен дауыстының ортасында, ұяң мен дауыстының ортасында «б» дыбысын тоғысыңқы «б» қылып айтпайды. Екі ерін бір-бірімен тоғыстырып, жымдастырып барып...

Жүргізуші. Мысалы, қандай сөз?

Анар ханым. Мысалға, «Абай». «Абай», «Қарабай» деген сөздерді қараңыз, «б»-мыз біздің тоғыспайды бұл жерде.

Жүргізуші. Ал бұзып айтсақ, «Абай»?

Анар ханым. «Абай» десек, «Абай», «Қарабай» деп айтсам, сіз мені ойлайсыз, «а, мына кісі орысша оқыған екен ғой» деп, ия? «Абай», «Қарабай» - бұл жердегі «б» жуысыңқы болады, сіздің ерніңіз бір-біріне жабысып қалмайды, арасында бір қуыс пайда болады да, содан ауа сүзіліп шығады, «Абай», «Қарабай» деп. Міне, осындай норманы бұзу уәжсіз бұзу болып саналады. Сол сияқты толып жатқан дыбыстық өзгерістерді сақтамау. Содан кейін, енді бір қызығы бар, мысалы, «жаңбыр» деген сөзде «ң» айтылады, бірақ соны «жамбыр» деп айтады. Осындай сияқты норма бұзушылық бар. Одан кейін мынау стильдік, ауызша сөздің стильдік тармақтарға қарай нормалары да болады. Егер, мысалы, сөйлеу стилінде, сөйлеу стилі, ол күнделікті қарым-қатынас стилінде сіз сөзіңіздің аяғын жұтып қойсаңыз да, бола береді. Ол норма бұзушылық болып саналмайды. «Болад», «барад», «дейд» деп айта салсаңыз болады. Ал егер сіз теледидардан сөйлеп тұрсаңыз, ресми қатынастағы стильдерде, кітаби стильдерде, яғни публицистикалық стильде, көркем әдебиет стильдерінде, ауызша сөзде, ғылыми стильдің ауызша стилінде сөз аяғын, сөзіңізді жұтпауыңыз керек. Бұл да егер осыны жұтып, жаңағы, сөйлеу стиліндегідей айтсаңыз, орфоэпиялық нормадан ауытқудың уәжсіз түрі.

Жүргізуші. Тағы бір нәрсе бар ғой, мысалға, ақпарат жылдам жету үшін, тез қабылдау үшін адам «болад», «келед» деп айту керек деп, телеарналарда соны талап етеді.

Анар ханым. Ия, «болад», «келед» деп айтуға болады, бірақ та...

Жүргізуші.  Мен сол кезде жас болып, ең алғаш рет телеарнаға келгенде «неге мен олай айтуға тиіспін, «болады», «келеді» деп сұраған кезде? Сонда бір үлкен кісі маған айтты, «ақпарат жылдам жетеді, «болад», «келед» дегенде, адам...

Анар ханым. Бұл жерде босаң норма дейді. Норманың өзі қатаң норма, босаң норма болып бөлінеді. Бұл жерде «болад», «келед» дегендерді біз босаң нормаға жатқызамыз. Ақпарат неғұрлым тез жеткізетін жағдаят болса, солай айтасыз. Ал енді, мысалы, неғұрлым салмақты, елбасының бір тапсырмасы немесе бүкіл жұрт дұрыс түсінуге тиісті өте бір маңызды құжатты теледидардан не радиодан оқу керек болса, сіз ондай стильді қолданбайсыз. Сіз жаңағыдай тез сөйлеу стилін қоясыз да, ол жердегі орфоэпиялық нормалар басқаша реңк ала бастайды. Ол кезде сізде қатаң нормалар көбейеді, яғни сіз сөзді толық айтуыңыз керек. Енді, мысалы, сөйлеу стилінде «сәлметсіз бе?» деп амандаса салады, ия, «сәлметсіз» деп? Кейбір дыбыстарды түсіріп-түсіріп. Ал енді сіз теледидардан, не радиодан сөйлеп тұрсаңыз немесе студенттер алдында лекция оқып тұрсаңыз «сәлеметсіздер ме?» деп дыбыстардың барлығын толық айтасыз.

Жүргізуші. Түсінікті, көп рақмет, Анар ханым!