Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, «Дұрыс сөйлейік» атты бағдарламалар циклін жалғастырамыз. Етеріңізге сала кетейік, біздің студиямызда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты – Фазылжан Анар Мұратқызы және сұхбат жүргізуші мен – Самат Қордабай. Анар ханым, студиямызға қош келіпсіз дейміз тағы да. Бүгін орфоэпиялық нормадан ауытқулар деген тақырып жайлы әңгімелесетін боламыз. Жалпы орфоэпиялық нормадан ауытқулар деген не мағына береді? Сол жайлы айтып берсеңіз.

Анар ханым. Ия, Самат, орфоэпиялық нормадан ауытқулар дегеннің мағынасы өте зор. Қазіргі кезде ауызша сөз бен жазбаша сөздің формалары бар деп айттық қой, соның ішіндегі ауызша сөздің мәдениеті төмендеп бара жатқанын мына тілтанушылар байқап отыр. Өйткені, шынын айту керек, бүгінгі күні бір отбасында тұрып, әкесі мен баласы сөйлеспейтін бір сондай бір келеңсіз заманға тап болдық па деп ойлаймын. Мүмкін, заман емес шығар, біздің өзімізден шығар. Мысалы, бір дастарқан басындағы апасы мен сіңлісі, бауыры мен сіңлісі сөйлеспейді: бәрінің қолында бір-бір телефон, бір-бір қол телефон.

Жүргізуші. Ауызша айтып жеткізгеннен гөрі телефонда отырып, уатсапта жаза салсаң, жылдамырақ жауап беруі мүмкін.

Анар ханым. Дұрыс айтасыз. Сондықтан дыбыстарды дұрыс айту нормасы деген мәселе күннен-күнге күрделі боп бара жатыр. Енді орфоэпиялық нормадан ауытқулар дегеніміз, міне, кез келген тілдің жүйесіндегі дұрыс дыбыстау ережелерін бұзу деген сөз, дыбыстарды дұрыс айту ережелерінен ауытқу деген осы мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде біз, шындығын айту керек, ауызша сөзді көбіне көп бейресми қатынастағы ауызша сөзді дастарқан басында естиміз, той жиындарда тілек айтып тұрған қазақтың сөзінен естиміз ауызша сөзді, бейресми формасын. Енді тағы да бір оның атауы бар, дайындықсыз сөйлеу дейді ғой, енді сол дайындықсыз сөйлеудің бейресми формасы осындай жағдаяттарда кездеседі.

Жүргізуші. Мысал келтіре кетсеңіз, дайындықсыз сөйлеу дегенге.

Анар ханым. Дайындықсыз сөйлеуді біз алдыңғы сабақтарымызда айтқанбыз. Дайындықсыз сөйлеу деген аяқ астынан, ешқандай дайындалмай сөйлеуге тура келетін ауызша дискурстың жағдаяттары. Ауызша коммуникацияның жағдаяттары. Ол әдеттегідей күнделікті сіздің тұрмысыңызға, дүкенге барғанда дүкеншімен сөйлескеніңіз, таңертең тұрған кездегі отбасыңызбен дастарқан басында сөйлескеніңіз, жұмыс барысындағы сөйлесу бар, жұмыс барысында, мысалы, қызметкеріңізбен сөйлесіп қалғаныңыз немесе лауазымы өзіңізден жоғары тұлғамен сөйлескеніңіз болсын, осының бәрі – дайындықсыз сөйлеу, аяқ атынан болған сөйлеулер. Ол кезде сіз өзіңіздің айтатын мәтініңізді ойша да дайындап үлгермейсіз.  Сол ситуацияға қарай сізге қойылған ситуацияға (дітке) жауап бересіз. Ал дайындықты сөйлеу деген – арнайы өзіңіздің сөзіңізді ішіңізден дайындап алып, қандай жағдаятта сөйлейтініңізді біліп, қай мәселе төңірегінде әңгіме қозғайтыныңызды біліп сөйлесеңіз, оны дайындықты сөйлеу дейді. Енді дайындықты ауызша сөз де, дайындықсыз ауызша сөз де екі түрлі қатынаста жүзеге асатынын байқадыңыздар, я? Біреуі – ресми қатынаста, біреуі – бейресми қатынаста. Осы қандай жағдаятта, қандай қатынас түрінде болмасын көрініс табатын ауызша сөзде орфоэпиялық нормалар сақталғаны абзал. Егер біз орфоэпиялық нормаларды сақтамай сөйлейтін болсақ, тыңдарман үшін үлкен қолайсыздықтар тудырамыз. Мен қазір жақсы бір мысалдар келтірейін: әдетте біз ауызша сөздің дайындықты ресми қатынастағы формасын теледидардан көп естиміз, радиодан көп естиміз. Ол біздің журналистеріміздің ауызша сөзі, мысалы, хабар таратушылардың. Мысалы, сондай сөздерді естігенде. орфоэпиялық ауытқушылықтар болып жатса, ол, тіпті, кешірімсіз.

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Егер дайындықсыз сөзде бейресми қатынаста, тойларда, мысалы, я сөздерде орфоэпиялық нормадан ауытқып жатса, ол тұлғаның ана жағдаятына кішкене кешіріммен қарауға болады.

Жүргізуші. Эфирдегі журналистің өзі дұрыс сөйлемей тұрса.

Анар ханым.  Вот, сіз түсіндіңіз, міне, міне.  (күліп айтады) Мен «вот» деп қойдым, ия, орысшалап. Дұрыс емес, әрине. Бірақ соған байланысты, әсіресе тілтанушыларымыз қазақ тілінде жақсы сөйлейтін, қазақ тілін ана тілі ретінде ана сүтімен бойына сіңірген ғалымдар осы мәселені көп көтеріп жүр. «Мынау біздің құлағымызды сарсытты», «мынау біздің құлағымызға түрпідей тиеді», «мынау әбден зығырданымды қайнатады» деген де сөздер бар, өйткені қақылдаған журналистер көбейді.

Жүргізуші. Журналистерге қатысты тағы бір...

Анар ханым. Қақылдаған дегенге, мысалы, айтып кетейін, былайша сөйлейді. Мысалы, «кез келген» деп айтады, «қырКүйек», «шеКара», «көКөніс»...

Жүргізуші. «Жарқанат»?

Анар ханым. Ия, «жарқанат». Осындай деп сөйлейтін журналистер көбейіп барады. Олар қалай жазылады – солай оқиды. Ал жазуды оқудың, дыбыстың тәртібі бар, оны орфоэпиялық норма дейді.

Жүргізуші. Үндестік заңы деп жатамыз.

Анар ханым. Үндестік заңы, ия. Дауысты дыбыстың әсерімен. Сөздердің жігінде дауыссыз, қатаң дыбыстар ұяңданады деп бір қатып қалған ереже бар. Сондықтан «Кез гелген», «қырГүйек», «шеГара», «көгөніс», «жарҒанат» болу керек. Осы айтылымды түзеу керек.

Жүргізуші. Көп рақмет, Анар ханым!